Skip to main content

Posts

Showing posts with the label Filozofia

HERAKLEITOS: BUAT HOTU-HOTU SULI

Parmenides otas ida ho Herakleitos ne’ebé moris iha tinan maizumenus 540-480 AK. Nia mai hosi rai Éfezu, iha Ázia Minor (atuál Túrkia). Nia hanoin katak mudansa ne’ebé akontese bebeik (transformasaun kontínua), ou buat ne’ebé sulin, ida ne’e mak natureza nia karákter lolos ne’ebé fundamentál liu. Dala ruma ita bele dehan katak Herakleitos iha fiar ne’ebé boot liu ba buat ne’ebé nia hanoin duke nia kolega Parmenides. Herakleitos dehan: “Buat hotu-hotu kontínua sulin”. Buat hotu-hotu iha ninia transformasaun kontínua (bebeik) no sempre bo’ok-an, la iha buat ida mak hela metin (pára ou estagnadu). Tanba ne’e, ita “labele hakat tama ba bee-motan ne’ebé hanesan ba dala rua”. Karik hau hakat tama ba be’e-motan ne’e ba dala rua, hau ou motan ne’e nakfila tiha ona. Herakleitos afirma katak mundu ne’e karakterizadu ho ninia ezisténsia ne’ebé kontráriu. Izemplu, karik ita nunka moras, mak ita la hatene buat saúde ne’e hanesan sa. Karik ita la hatene sa mak hamlaha, ita sei la senti buat h

PARMENIDES: LA IHA BUAT IDA MAK MOSU HOSI BUAT NE’EBÉ LA IHA

Iha lisaun antes ita ko’lia ona kona-ba Filózofu Natureza nain-tolu hosi Mileto: Tales, Anaximandro, no Anaximenes. Sira nain-tolu ne’e fiar ba ezisténsia elementu bázika ida nu’udar inan (fontes) hosi buat hotu-hotu. Maibé oin-sa elementu bázika ida bele ho derepenti transforma sai buat seluk ida? Ita bele hanaran hanoin ne’e nu’udar problema transformasaun eh mudifikasaun. Dezde tinan 500 AK iha grupu filózofu ida iha kolonia Gregua Elea nian iha Itália Norte (Tasimane). Filózofu sira hosi Elea ne’e iha interese boot ba problema filozófiku ne’e. Filózofu sira ne'e ida mak: Parmenides (540-480 AK). Parmenides nu’udar figura filózofu importanti liu entre filózofu sira ne’e. Parmenides hanoin katak buat hotu ne’ebé iha serteza tiha ona katak iha nafatin. Ideia ne’e la’os buat foun ida ba ema Gregu sira. Sira konsidera katak buat ne’e hanesan ne’e duni, tanba buat hotu ne’ebé iha ona iha mundu ne’e iternu, la iha rohan (eternidade). Tuir Permanide nia hanoin: La ih

ANAXIMENES: FILÓZOFU ANTIGU TERSEIRU

Iha sorumutu ida ne’e, ita sei ko’alia kona-ba Filózofu Natureza Terseiru, mak Anaximenes. Sira nain rua seluk fo sai uluk ona iha blogu ho títulu:” Filózofu Antigu Primeiru: Tales hosi Mileto” no “Filózofu Antigu Segundu: Anaximandro hosi Mileto’’. Sira nain-tolu nu’udar Filózofu Primeiru ne’ebé mai hosi sidadi rai ida de'it, Mileto. Ne’e duni nu’udar mestre no alunu, sira nia ideia sempre iha influénsia malu. No alunu dezenvolve nia ideia haktuir ba sa mak nia mestre hanorin ona. Tuir mai ita haré sa mak Anaximenes sei hanorin ba ita. Anaximenes moris iha Mileto, maizumenus iha tinan 570 to’o 526 AK=Antes Kristu). Nia hanorin katak buat hotu-hotu mai hosi ‘’anin” ou ‘’maho-be’en”. Nu’udar ema ne’ebé aprende hosi nia maun Tales, serteza katak nia hatene Tales nia teoria kona-ba be’e. Maibé be’e mai hosi ne’ebé? Anaximenes hanoin katak be’e mak anin ne’ebé transforma-an ba buat to’os ida hanesan be’e, ne’ebé bele kaer no haré. Ita hatene katak wain-hira udan tau-rai, signif

FILÓZOFU ANTIGU SEGUNDU: ANAXIMANDRO

Anaximandro (610-547 a.K.) nudar Tales hosi Miletu nia estudante. Filózofu ne'e esforsu buka elementu funadamentál hosi buat hothotu, nebé hanaran ápeiron , katak buat nebé la iha rohan no la determinadu (indeterminado), nebé reprezenta massa nebé sei kous moris no universu. Anaximandro hosi Miletu nudar filózofu boot ida mos hosi pre-Sókrates, Grésia Antigu nian. Nudar estudante ida hosi "Aman Filozofia nian", Tales hosi Miletu, Anaximandro esforsu rezolve problema filozófiku nebé nia aman ne'e hanorin. Ho nuné, nia dezenvolve estudu barak konaba natureza, filozofia, polítika, matemátika, astronomia no jeografia. Nia Biografia Nia moris iha sidadi Miletu (agora Túrkia) iha tinan 610 a. K., Anaximandro dezenvolve nia estudu sira iha Eskola Miletu (ka Eskola Jónika), nebé harí hosi nia mestre Tales hosi Miletu. Faze filozofia gregu ne'e hanaran pre-sokrátika, tanba engloba filózlofu hotu nebé moris antes Sókrates. Eskola Miletu dezenvolve te

FILÓZOFU ANTIGU PRIMEIRU

Tales hosi Mileto (623-546 a.K.) Tuir mai ita sei haré filózofu prinsipal ne’e ho problema filozófiku prinsipál hotu nebé nia reflete no hanorin Nia hanorin Nia nudar ema hanoin-nain (pensador) ida, filózofu no matenek-nain matemátika nian hosi gregu pre-sokrátiku. Iha nia tempu ema konsidera nia nudar “Aman Siénsia no Aman Filozofia Osidentál nian”. Nia ideia prinsipál sira nebé dominante iha tempu nebá mak teoria konaba matemátika, filozofia no astronomia. Nia hanorin katak we (água) mak substánsia primordiál, elementu prinsipál hosi natureza nian, nebé nudar buat moris hotu nia hun (essência de todas as coisas). Tanba ne’e, tuir nia hanorin, “we mak buat hotu’’ ou “buat hotu mak we”. Nia Moris Nia ema ran Fenísia, moris iha tempu kolonía antigu gregu Mileto nian, iha rejiaun Jónia, agora hanaran Túrkia, maizumenus iha tinan 623 ou 624 a.K. Nia nudar ema matenek nebé iha abilidadi no koinesimentu barak. Tanba ne’e, nia sai hanesan figura ida nebé povu gregu respe

PERÍODU FILOZOFIA

Períodu filozofia fahe ba 4 (hat): 1. Filozofia Antikuadu/Da’uluk 2. Filozofia Medieval 3. Filozofia Moderna 4. Filozofia Kontemporánea Filozofia Gregu Filozofia gregu Nudar filozofia da'uluk nian, fahe ba períodu 3 (tolu): Períodu Pré-sokrátiku (sékulu VII a.K): koresponde ho períodu filózofu primeiru hotu hosi gregu nebé moris antes Sókrates. Sira nia tema filozofia konsentradu hotu iha área natureza nian. Hosi sira ne’e hotu filózofu Tales hosi Mileto mak famozu liu. Períodu Sokrátiku (sékulu V to IV a.K): nebé mos hanaran períodu klásiku. Momentu ne’e hahú mosu demokrasia iha Grésia Da’uluk (Antiga). Filózofu boot hosi Gregu nebé reprezenta sira hotu mak Sókrates nebé hahú hanoin konaba ema nia iha (ser humano). Alein nia, merese atu temi mos filózofu boot rua ne’e: Aristóteles no Plataun. Períodu Elenístiku (sékulu IV a.K. ba to VI d. K.): Alein koalia konaba tema hotu nebé relasiondu ho natureza no ema, iha faze ne’e estudu hotu foka liu ba, oin-sa em

FILOZOFIA ANTIKUADU/ANTIGU

Filozofia antikuadu ka antigu koresponde ho períodu surjimentu filozofia Grega iha sékulu 7 AK (AC). Surjimentu ne'e mai hosi nesesidadi hodi esplika mundu ho vizaun foun. Filózofu sira esforsu deskobre resposta rasionál konaba buat hothotu nia oríjen, fenómenu natureza, ema nia ezisténsia no nia rasionalidadi. Hanesan ita koalia antes, iha definisaun filozofia, terminolojia filozofia mai hosi dalen Grega signifika "madomi siénsia" (amor ao saber) ou nia nebé ksolok (buka) sabedoria (matenek fuan nian). Ne'e duni, durante períodu transizaun hosi pensamentu mítiku ba pensamentu rasionál, filózofu sira fiar katak sira bele ható mensajen ba deuzes sira (os deuses/gods . Deuzes no entidadi mitolójiku sira nudar inspiraador ba filozofia nebé foin moris. Tanba ne'e, iha inísiu filozofia ninia relasaun metin ho relijiaun: mítiku, fiar (crença) etc. Nune'e, pensamentu mítiku fo dalan ba pensamentu rasioná ou mítiku logos . Konteistu Istóriku Surj

TANBA SA PRESIZA ESTUDA FILOZOFIA?

FILOZOFIA TETUN - Maloke tradusaun, parte segundu, né nodi fo hanoin ba le nain no estudante filozofan sira katak estuda filozofia la bele hases ita nia hanoin katak filozofia mak inan ba koiñesimentu hothotu. Neduni, wain hira ita estuda siénsia sa deit ita la bele haketak sira hosi sira nia "inan". Nuné ita bele haré siénsia hothotu ninia ligasaun ho filozofia nebe nunka bele hakotu. Tradusaun né foti hosi fonte portugés, nebe adapta tuir sa mak ami kumpriende, hanesan agora daudaun iha ita nia oin. Ita loke elaborasaun simples né ho pergunta: "Importanti sá ba ita atu estuda filozofia?" Importanti atu estuda filozofia tanba nia nudar siénsia nebe ajuda forma ema nia karákter liu hosi reflesaun no solusiona konseitu komun. Filozofia ho nia koiñesimentu nebe luan nia nudar ezemplar ba ema nia hahalok no mundu nia vizaun. Filozofia mos halo eksploprasaun barak ba dialéktika (prosesu diálogu), estímula krearividadi, no konstroi pensamentu lójiku, nebe

RAZOENS KONABA ESTUDA FILOZOFIA

Se mak aprende filozofia nia mos iha kabidé nudar sientista. Dala barak ita rona iha liur neba, ema sei husu: tanba sa estuda filozofia? Estuda filozofia atu halo sa? Lori diploma filozofia bele buka servisu? Filózofu sira bele halo sa? Hatan badak kona ba pergunta sira né hotu katak filozofia mak "Inan ba koiñesimentu eh siénsia hothotu". Ida né katak: siénsia hothotu nebe ohin loron sai bei-oan barbarak né sai hosi filozofia. Tanba dezdu hahu moris koiñesimentu hotu iha mundu, filózofu sira mak hafera no deskobre siénsia oioin. Neduni, uluk filózofu sira mak sientista no sientista sira mak filózofu. Nuné, simplesmente, se mak estuda filozofia nia mos iha kabidé nudar sientista. Atu kumpriende diak liu, tanba sa aprende filozofia, ita tenki hatene uluk sa mak filozofia né tuir ita nia esperiénsia lorloron. No ita presiza kumpriende diak filozofia né ninia signifikadu iha ita nia fuan no ita nia moris baibain. Filozofia hakerek ho forma poezia no metafórika, ho

ARISTÓTELE NIA OBRA KONA BA LÓJIKA NO METAFÍZIKA (4)

1. Lójika Aristótele nia obra sira kona ba sujeitu jerál lójika nian nebe Peripatétika halibur hafoin hanaran organon ( especially a means of reasoning or system of logic) ka instrumentu (an instrument of thought). Hosi sira nia perspetiva, lójika no razaun nudar instrumentu preparasaun prinsipal ba peskizasaun sientífiku nian. Maibe, Aristótele rasik uza lia fuan ka terminolojia "lójika" nudar ekuivalente ho rasiosíniu verbal. Aristótele nia kategóriku hotu kona ba klasifikasaun lia fuan sira individual (kontráriu ho praze ka propozisaun), nebe kobre lia fuan sanolu tuir mai né: substánsia, kuantidadi, kualidadi, relasaun, fatin, tempu, situasaun, kondisaun, asaun, hakarak (desire/desejo). Lia fuan sira né ninia estrutura organiza tuir ninia klasifikasaun pergunta nebe ita sei hato hodi hetan koñesimentu ruma kona ba objetu ida. Hanesan izemplu, ita halo pergunta, primeiru, matéria sa mak nebá, oin sa kona ba nia forsa no kontínua ba husu kona ba nia kualidadi. Subs

ARISTÓTELE (3): NIA MORIS NO NIA OBRA

1. Nia Moris  Iha tinan 384 AC, Aristótele moris iha sidadi Sagagirus, iha portu Gresia, besik tasi ibun Trásia nebe atu lakon ona tanba be tasi. Nia aman, Nicômaco, nudr médiku iha palásiu liurai Amintas hosi Masedónia nian, no hosi ne ’ e mak Aristótele hahu nia relasaun durante tempu barak ho Tribunál Masedónia nian nebe iha influénsia boot ba nia moris. Wainhira nia sei labarik nia aman mate. Iha idade 17, atu hakotu nia estudu, nia aman hakiak, Proxenus, haruka nia ba Aténa, nebe iha tempu nebá hanesan sentru inteletuál ba mundu tomak. Nia tama iha akadémia, no durante tinan 20 simu formasaun hosi Pláto. Durante tinan barak nia hetan formasaun hosi Pláto no akadémia, ikus mai nia hahu fo ninia diskursu ho ninia hanoin rasik, liu-liu kona ba asuntu retórika. Wainhira Pláto  mate iha tinan 347, Aristótele ho nia kapasidadi nebe superior lori nia ba lidera akadémia. Maibé tanba nia matenek liu, ne'e duni halo ninia hanorin barak la hanesan ho Pláto. Nuné nia labele

SE MAK ARISTÓTELE? (2)

Aristóteles nudar figura nebe naran boot iha filozofia Grésia antigu, fo kontribuisaun ba lójika, metafísika, matemátika, fízika, biolojia, botánika, étika, polítika, agrikultura, medisina, dansa, no teatru. Nia nudr Pláto nia alunu nebe mos hetan formasaun hosi Sókrates. Nia pensamentu empériku liu fali Pláto ka Sókrates no famozu tanba rejeita formulasaun teoria Pláto nian. Nudar hakerek nain no polímata (polymath) nebe produtivu, Aristótele radikalmente modifika, laos hotu-hotu, kampu koñesimentu tomak nebe nia kaer. Tanba né Tómas Aquino hanaran nia nudar "The Philosopher." Durante nia moris, Aristótele hakerek tratadu hamutuk 200 resin, maibe iha 31 mak aguenta. Obra sientífiku hotu nebe nia produs sei uza to ohin loron. Nudar aman siensia lójika, nia mak ema primeiru nebe dezenvolve sistema formal rasiosíniu nian. Aristótele observa katak validez argumentu sa deit laos nia konteudu mak defini maibe ninia estrutura. Izemplu klásiku hosi argumentu nebe v

ARISTÓTELES NUDAR MESTRI HOTU NIA MESTRI

                                         Sabedoria hahu ho kumpriende Ó nia-an rasik             Pláto nia mestri mak Sókrates. Aristóteles fali, Pláto nia alunu. No Aristóteles rasik, Alexandre Magno nia mestri. Ho nuné, iha liñia susesor intelektual hosi kedas jerasaun figura boot hat iha istória né.              Aristóteles nia aman nudar kura-nain (médiku) ida iha reinu Masedónia. Tanba né bele kumpriende se nia oan sai mestri ba Alexandre Magno, Filipe hosi Masedónia nia oan mane. Aristóteles moris iha Stagira iha tinan 384 A.C. Nia aman mate wainhira nia sei kik.  Nia sai boot iha nia aman hakiak ida nia liman nebe ikus mai haruka nia ba Athena ho idadi 17 atu estuda iha Pláto nia Akadémia. Aristóteles hela iha Akadémia né durante tinan 20 resin. Ikus mai, iha tinan 355 A.C., nia harí rasik nia iskola ida iha Athena ho naran Lyceum. Fatin iskola né, arkeólogu sira deskobre iha tinan 1996 nebé hetan reasaun haksolok boot husi ema barak iha mundu tomak. Aristóteles m