Parmenides otas ida ho Herakleitos ne’ebé moris iha tinan maizumenus 540-480 AK. Nia mai hosi rai Éfezu, iha Ázia Minor (atuál Túrkia). Nia hanoin katak mudansa ne’ebé akontese bebeik (transformasaun kontínua), ou buat ne’ebé sulin, ida ne’e mak natureza nia karákter lolos ne’ebé fundamentál liu. Dala ruma ita bele dehan katak Herakleitos iha fiar ne’ebé boot liu ba buat ne’ebé nia hanoin duke nia kolega Parmenides.
Herakleitos dehan: “Buat hotu-hotu kontínua sulin”. Buat hotu-hotu iha ninia transformasaun kontínua (bebeik) no sempre bo’ok-an, la iha buat ida mak hela metin (pára ou estagnadu). Tanba ne’e, ita “labele hakat tama ba bee-motan ne’ebé hanesan ba dala rua”. Karik hau hakat tama ba be’e-motan ne’e ba dala rua, hau ou motan ne’e nakfila tiha ona.
Herakleitos afirma katak mundu ne’e karakterizadu ho ninia ezisténsia ne’ebé kontráriu. Izemplu, karik ita nunka moras, mak ita la hatene buat saúde ne’e hanesan sa. Karik ita la hatene sa mak hamlaha, ita sei la senti buat han-bosu ne’e nu’udar buat haksolok ida. Karik ita nunka iha funu, ita sei la valoriza buat ida naran dame eh paz. Karik ita la koko buat ida hanesan manas mak ita nunka hatene kona-ba malirin, etc.
Estrutura natureza kona-ba buat diak eh a’at, ida-ida iha ninia fatin, ida ne’e ita labele hases, tenik Herakleitos. Wain-hira la iha influénsia malu hosi buat rua ne’ebé kontráriu (kontra-malu), mak mundu ne’e sei la iha. Ou ita la imazina mundu ne’e ninia ezisténsia sei sai hanesan sa?
“Maromak mak loron no kalan, tempu manas no malirin, funu no dame, hamlaha no bosu,” katak Herakleitos. Nia uza terminolojia “Maromak”, la signifika nia indika ba “deuses” (maromak) sira iha mitolojia. Tuir Herakleitos, Maromak nu’udar ezisténsia ne’ebé kobre mundu tomak. Signifika mundu no universu tomak iha Maromak nia liman-laran. Tanba iha buat kontráriu no buat transformasaun hotu-hotu ne’ebé kontínua sulin no akontese ne’e nia laran mak ita foin haré Maromak ho klaru lolos.
Nu’udar troka terminolojia “Maromak”, Herakleitos dala barak utiliza lia-fuan logos (Gregu), signifika: Noin eh hanoin.Embora ita, ema, ne’ebé hanoin sempre la hanesan ou level noin ne’ebé hanesan, Herakleitos fiar katak iha buat ida hanaran “hanoin universal” ne’ebé hatudu-dalan ba buat hotu-hotu ne’ebé akontese iha mundu.
“Hanoin Universál” ou “Lei Universál” ne’e mak buat ne’ebé izisti (iha) ita hotu nia laran. Hanoin eh Lei ne’e mak gia (guia) eh hatudu dalan ba kada ema. Embora, tuir Herakleitos, iha ema barak moris ho sira ida-idak nia hanoin. Hahalok lao tuir hanoin rasik ne’e mostra iha ema nia moris loron-loron nian, ne’ebé jeralmente, iha tendensia hatun eh minimiza maluk seluk. Tanba ne’e Herakleitos dehan: “Ema barak nia hanoin” hanesan labarik eh bébe nia brinkeirus”. Katak labarik nia sasan halimar la dun iha valor, la dura no ema bo’ot sira (ema adultu no maduru) la valoriza. Ko’alia ne’ebé desrepeitu ema seluk nu’udar hahalok ne’ebé la iha valor ba ema maduru no smart.
Tanba ne’e, iha buat transformasaun no kontráriu hotu nia laran ne’ebé kontínua akontese iha mundu ne’e, Herakleitos haré ezisténsia ida nia Entidadi ou unidadi. “Buat” ne’e mak nu’udar buat hotu-hotu ninia fontes, hun eh inan, ne’ebé nia hanaran Maromak eh logos.
Elementu Fundamentál Hat
Iha buat ida mak halo Parmenides ho Herakleitos ideia la hanesan. Parmenides nia noin hesuk (afirma) katak la iha buat ida mak bele nakfila-an. Herakleitos ninia persepsaun hanoin hesuk katak natureza sempre nakfila-an. Entre sira nain rua se mak los? Lolos ita tenki hosik ita nia noin mak domina ka ita tenki dependente de’it ba ita nia sensu (matan, tilun, no inus)? Maibé sira nain rua, ida-idak hato’o buat rua:
Parmenides hato’o katak:
1. La iha buat ida mak bele nakfila-an, no
2. Tanba ne’e labele fiar (liu) ba Ita, ema, nia sensu ninia persepsaun.
Herakleitos fali hato’o katak:
1. Buat hotu-hotu nakfila-an; “Buat hotu-hotu sulin”, no
2. Ita bele fiar ba ita nia sensu ninia persepsaun.
Comments
Post a Comment