Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin.
Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika.
Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe
nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókrates, ema konsidera nafatin Pláto nudar filózofu boot hosi ótas ba ótas.
Pláto ho Sókrates
Pláto (Pláton) halo tinan 31 wainhira Sókrates simu kastigu mate nian iha tinan 399 A.C. Nia tuir prosesu asembleia tomak iha tribunál. Sena, drama akontesimentu nebe kona Sókrates sai hanesan esperiénsia traumatiku idaba Pláto. Tanba nia konsidera Sókrates nudar ema ida nebe diak liu, sabiu-matenek liu,no justu liu. Hafoin Sókrates nia mate, Pláto hahu halekar diálogu filozófiku balu. Iha diálogu né figura protagonista nebe nia sempre uza mak Sókrates nebe sempre hatópergunta oioin ba nia rona-nain sira kona ba konseitu fundamental moral no polítiku nian, hodi lasu ema sira ho nia pergunta oioin. Pláto iha motivu rua. Ida, nia revolta, hodi afirma fali Sókrates nia hanorin hotu maski nai-ulun sira konsidera hahalok né nudar buat sala ida. Rua, atu reabilita fali mestre nebe nia hadomi tebtebes né nia naran diak, hodi hatudu katak Sókrates laos ema nebe atu lori foin-sae sira ba dalan sala ka aat. Maibe lolos nia mak sira nia mestre nebe sira respeitu no tane ho folin boot.
Sientista barak konkorda katak fonte prinsipal hosi ideia tomak iha Pláto nia diálogu sira, afinal mudifika tuir tempu nia kresimentu. Diálogu sira uluk kontein deskrisaun nebe maizumenus los kona ba Sókrates, se ita tolera artista ka jornalista ida espresa nia persepsaun. Pontu prinsipal sira nebe Pláto foti mak pontu importanti sira nebe Sókrates hanorin. Buat hotu nebe uluk Pláto rona hosi Sókrates, nia koalia fila fali. Maibe wainhira Pláto tó ba hakotu matéria né, nia mos konsiente katak nia konsege duni hamoris entuziasmu iha nia le nain sira nia let. Pláto mos hanesan ho Sókrates iha ninia komitmentu ba hanoin rasik ninia importansia, katak la simu buat kualker ida hanesan né deit, maibe prontu nafatin hodi hahusu saida deit no se deit. Fiar-an ida né mak lori Pláto hakat dok liu tan, hahu hosi hato deit Sókrates nia ideia sira, to ikus mai nia hato rasik nia ideia nebe sistemátiku. Nuné mos se ema hanoin ho Sókrates nia maneira, signifika ema iha hanoin rasik, livre hosi autoridadi nebe deit. Hanesan né mos Pláto. Ho haketak-an hosi Sókrates, nia fiel-halo tuir liu tan Sókrates nia ain-fatin.
Profesor Primeiru
Pláto moris to sékulu balun hafoin Sókrates mate tiha, no nia mate ho tinan 81. Durante nia moris nia públika diálogu barak, karik rua-nolu resin, hahu hosi pájina 20 to pájina 300 tuir medida imprime ohin loron nian. Diálogu nebe famozu liu mak Repúblika, kona ba fundamentu justisa no nasaun nebe ideál, no Simpozium, peskiza kona ba fundamentu domin nian. Nia obra sira seluk nia hanaran tuir figura sira nebe halo debate ho Sókrates: Phaedo, Lakhes, Euthyphro, Theaetetus, Parmenides, Timaeus no sllt.
Pláto nia diálogu sira nudar obra boot riku-soin literatura mundial nian. Alein né filozofia ho kontein diak liu nebe ohin loron ita iha. Diálogu sira né mos hakerek ho furak tebtebes tanba né linguístika sira konsidera obra né nudar proza nebe diak liu iha Grésia. Diálogu nebe doko liu no tanba né soi atu le uluk liu mak diálogu sira nebe iha relasaun ho tribunal no Sókrates nia mate, mak: Krito, Apologi, no Phaedo. Diálogu Apologi hakerek nudar diskursu ida hodi defende Sókrates iha asembleia tribunál, apologia pro vita sua.
Pláto ema konsidera nudar artísta no filózofu ida. Nia mak hari protótipu koléjiu, “Akademia”, nebe tuir lolos nia uma nia naran rasik. Tanba iha fatin ka uma né, nia hanorin nia alunu sira nebe maduru (adultu) ona. Tanba né lia fuan “Akademia” uza hodi temi fatin- edifisiu nebe joven sira simu formasaun as, hanesan ohin loron ita temi universidadi.
Ezisténsia Ideál
Pláto sai famozu liu-liu tanba nia teória kona ba FORMA oioin ka IDEIA sira (lia fuan rua né hakerek ho letra boot atu hatudu katak lia fuan rua né hakerek tuir Pláto nia hatene).Hateten ona iha oin, katak wainhira Sókrates hato lia-husu, “ Furak katak sa” ka “Barani katak sa?” Nia la hakarak isplikasaun kona ba definisaun lia fuan sira né, maibe nia hakarak deskobre fundamentu hosi entidadi abstratu ida nebe iha. Nia la haré entidadi sira né laos nudar buat ida nebe eziste iha fatin ida ka iha oras definidu, maibe nudar buat ida nebe iha ninia ezisténsia universal nebe la dependente ba espasu no tempu. Matéria ida nebe furak nebe ita hasoru iha besik ita nia rohan. No asaun barani nebe ema ida halo akontese iha tempu badak deit. Maibe sira hola parte ona iha fundamentu buat furak ka barani jenuinu né nia laran. Ida né mak ideal sira nebe nunka bele lakon, nebe iha ninia ezisténsia rasik.
Teória nebe implísitu kona ba hahalok moral no valor sira né hafoin Pláto jeneralizadu ba realidadi tomak. Buat tomak iha mundu né, la iha ida mak imortal-eternu. Sira hotu nudar kopia hosi nia forma nebe ideal (hosi né mak mosu lia fuan “Ideal” no “Forma”) nebe iha ninia ezisténsia nebe permanente no la sei at iha espasu no tempu nia liur.
Pláto apoiu konkluzaun né ho argumentu sira hosi fonte oioin. Nudar izemplu, nia haré katak hetok ita tama klean liu tan ba mundu fíziku, hetok klaru relasaun hotu matemátika nian inkarna iha buat isin hotu iha mundu né. Universu tomak hanesan fo izemplu kona ba regularidadi, armonia (harmonia), porporsaun-ka totalidadi mundu fíziku nian nebe bele deskobre ho uza igualdadi matemátika. Hanesan ho Pitágoras, ba Pláto buat né hatudu-loke-an (revela) katak, iha buat iregularidadi no sabraut (chaos) hotu nia kotuk iha mundu né, iha buat regularidadi ida nebe iha ninia idealitas (ema nebe luta ba nia ideal ka mehi) no ninia perfeisaun matemátika. Los katak buat reguralidadi né matan la haré(invisível-abstrato), maibe kakutak (mind) bele kaer ho diak no bele kumpriende ho neon (ratio, intellectus). Nebé importanti liu, buat regularidadi né iha duni. Regularidadi né realidadi nia fundamentu. Iha esforsu peskizasaun né, nia konvida matemátiku sira mai iha Akakemia. Nia lidera sira hodi halo pasu boot barak nebe hodi defini kresimentu seitor sira matemátika nian no sa mak ita koinese agora nudar “siénsia” (science). Iha tempu nebá seitor siénsia sira hotu nudar parte ida deit hosi “filozofia”.
Pláto ho Relijiaun Kristaun
Aprosimasaun né, Pláto dezenvolve ho riku tebtebes ba seitor oioin nebe hamosu vizaun ida katak realidadi fahe sai rua. Iha sorin ida, iha mundu nebe matan haré (vizível), nebe ita bele haré no senti ho ita nia sensu hotu. Ho lia fuan seluk, mundu vizível nudar mundu lorloron nian, iha nebe la iha buat iha ida mak eternu no la iha buat iha ida hanesan nafatin. Hanesan Pláto dala barak hato: Buat hotu iha mundu né bele sai tiha ba buat seluk ida, la iha buat iha ida mos mak iha permanente. (Formula né bele habadak hanesan né: “Buat hothotu sai iha tiha ona, la iha buat iha ida mak iha ba nafatin.”) Buat hotu sai iha, no hafoin lakon, buat hothotu la perfeitu, sira hotu sei rahun no sei lakon hosi matan. Mundu nebe iha espasu no tempu nia laran né úniku mundu nebe bele kaer ho ita ema nia sensu hotu. Iha sorin seluk, iha mundu ida nebe nia la tama iha espasu no tempu nia laran, ita ema nia sensu sira la toatu kona nia, iha nebe iha permanénsia no regularidadi nebe perfeitu. Mundu seluk né nudar realidadi eternu no la muda, nebe dala ruma ita bele haré iha ita nia mundu-moris lorloron nian maibe nia liu lalais deit no nia la hatudu-an tomak. Maibe posível katak mundu ida né mak soi duni hanaran realidadi. Tanba mundu ida né deit mak estável la kadekur (dissuadido)—mundu ida né nia iha la sei muda uitoan mos atu sai fali buat seluk.
Implikasaun hosi mundu rua né nia ezisténsia ba ita ema nudar objetu nebe nia implikasaun hanesan mos ba buat sira seluk. Ita nia isin-lolon ne rasik iha sorin (parte) ida nebe bele haré, no buat nebe sai fundamentu ba sorin ida né mak sorin seluk ida nebe ita labele haré maibe bele konsiente ho neon (intellectus). Sorin nebe bele haré né mak ita nia isin rasik. Nia nudar objetu material nebe fosai ka hatudu lei hotu siénsia fízika nian no ninia limitasaun sira iha espasu no tempu nia laran. Ita nia isin fíziku mosu, sai iha, no hafoin lakon tiha hosi matan (tanba mate). Nia la perfeitu, nia nunka bele iha fatin rua dala ida iha oras hanesan, no nia fasil rahun ka lakon. Maibe, ita nia isin fíziku né nudar lalatak kiik-oan ida hosi ita nia-an nebe laos material, nebe la namkesi (depende) ba tempu no nia nunka bele at. Buat ida hosi ita nia isin nebe labele at no mate né ita hanaran klamar. Klamar nudar ita nia Forma nebe permanente. Klamar hela iha orden nebe la namkesi ba tempu, la namkesi tanba espasu. Nia iha Forma hothotu nebe la nakfila ka muda-an. Nia nudarforma realidadi nebeás liu (supremo).
ba lenain sira nebe mai hosi tradisaun Kristaun sei adapta kedas ho hanoin sira né. Tanba korrente filozofia nebe domina iha mundu elenístiku (helenístico) iha nebe relijiaun Kristaun mosu no krese ba, mak tradisaun Platonizmu nia hun. Livru Lulik Aliansa Foun (Novo Testamento) hakerek iha lian Gregu, no manoik (hanoin nain ka pensador) Kristaun sira iha períodu uluk barak liu foatensaun ba oin-sa hadame ita nia relijiaun nia revelasaun ho Pláto nia hanorin hotu. Dala barak akontese, Pláto nia hanorin sira né , manoik sira Kristaun nian iha tempu neba “xupa” tama tomak deit ba iha manoiku (pensamento) Kristaun ortodoksia nian. Nuné mos ema fifila koalia katak Sókrates ho Pláto mak “ ema Kristaun antes Kristu” (Teolojia Patrolojia). Ema Kristaun barak fiar tebes katak manoik sira hosi Grésia né istória destinadu ona sira hodi prepara fundamentu teorétiku ida ba relijiaun Kristaun. Estudu kona ba asuntu né sai nudar pontu prinsipal no preokupasaun ida hosi matenek nain barak iha Sékulu Médiu nian.
Los, Pláto laos ema Kristaun ka ema Judeu ida. No nia konkluzaun sira hotu ses dok los hosi tradisaun Judeu-Kristaun nian. Nia to ba nia konkluzaun sira né hotu liu hosi argumentu filozófiku nebe la halo ezijénsia fiar nian ida ba Maromak ka ba revelasaun relijiaun nian. Alein né, iha nia tempu ka depois nia tempu, Pláto nia hanoin filozófiku sira né hotu ema relijiozu (fiar Maromak) barak simu nia hanorin tomak, no seluk fali simu balun deit. Pláto rasik to ba nia hanoin ida katak Forma Ideal tomak nudar natureza divinu ida, tanba nia iha natureza nebe perfeitu. Nia mos, hanesan ho Pitágoras, fiar reinkarnasaun. Maibe manoik sorin boot balu nebe influénsia hosi Pláto la simu buat rua né hotu, maski sira né balu laos relijiozu
Arte nia Influénsia ba umanidadi
Pláto fiar katak ba ema ida nebe iha neon, nia objetivu prinsipal iha moris mak né: Tama borus buat hotu nia superfisie hodi to ba realidadi nia kategoria fundamental nebe tane nia. Ida né bele intérpreta nudar forma mistizismu intelektual ida. Tanba iha nia laran nia kous sentidu nebe hakas-an hetan mata-dalan intelektual nian ba mundu Ideia tomak iha nebe klamar sira iha nebaona no sei iha neba ba nafatin. Ida né hanesan ezersisiu ida ba mate—lia fuan ida nebe Sókrates temi iha Phaedo.
Atu to iha neba, individu tenki hateke borus mundo sensoriál - mundu nebe agora ita haré hotu nia furak sira. Mundu nebe buat tomak iha nebá nudar buat transitóriu deit, la iha buat ida eternu. Ita tenki halakon tiha nia atu livre hosi nia atraisaun no nia hamaus sira. Kritériu ida né mak halo Pláto inimigu ho arte. Nia konsidera arte nudar reprezentasaun natureza no arte iha forsa atraisaun nebe boot ba ema nia sensu (matan no sllt). Arte ida hetok nia furak liu, nia atraisaun mos hetok makas liu tan. Tuir Pláto, arte iha poténsia habosok dalas rua. Tanba arte nudar imitasaun falsu hosi buat sira nebe lolos nia nudar buat falsu mos. Arte halo-aumenta rame deit buat falsu sira iha mundu né. Nia reforsa ita ema nia emosaun habelit-an nian ba sasan mundanu-impermanénsia. Tanba né nia teri-netik ita atu lao to ba ita nia vokasaun nebe los-auténtiku-jenuínu. Atu ita to ba nebá, ita tenki hakat liu tiha sira nia iskada mundanu nebe nakonu ho buat falsu oioin hodi to ba realidadi eternu, mundu non-sensorial. Tanba né, arte perígu ba klamar. Iha sosiedadi ideal ida nia laran, laiha permisaun ba arte. Desde momentu né kedas, Pláto nia dutrina né dala barak sai nudar razaun ba sira nebe hakarak bandu ka kontrola arte.
Pláto iha opiniaun katak, ema individu forma hosi elementu tolu nebe kontraditóriu: paixaun, neon (intellectus) no hakaran. Tuir nia kdasak, intellectus kontrola no organiza paixaun liu hosi hakaran. Ideia ida né Pláto implamenta hodi isplika kona ba sosiedadi. Iha nia konseitu kona ba sosiedadi ideal, iha klase polísia mediadór nebe nia hanaran forsa ausiliares-fo tulun (auxiliaries). Forsa ida né iha nia funsaun tinu-guarda atu povu organizadu nafatin tuir indikasaun klase ukun-nain nebe iha koinesimentu filozófika no foti asaun nudar protetór sosiedadi. Deskrisaun né atu hanesan ho situasaun nasaun komunista sira iha sékulu 20. Ida né mak halo Pláto nia ideia polítika sira iha influénsia nebe boot tebtebes hosi sékulu ba sékulu lubuk, liu-liu hasoru filozofia totalitáriu utópika Karuk no Los iha sékulu 20.
Alunu sira nebe Matenek Lahalimar
Pláto nia hakerek hotu no filozofu sira nebe krese iha-tanba nia influénsia domina tiha filozofia iha Europa durante sékulu nen ka hitu, hafoin nia pozisaun né manoiku Kristaun nian mak troka fali.
Entre Pláto nia hatutan-nain sira nebe iha keda boot liu mak Aristótele, nebe nia obra mesak importanti tanba né hetan fatin espesiál atu koalia ketak. Aristóteles hari tradisaun ida iha filozofia nebe la hanesan ho tradisaun Pláto nian no iha buat barak mak kontráriu ho nia. Maski nuné, nia dala barak hateten: “ami” hodi temi Pláto nia alunu sira. Seluk hosi Aristótele, filózofu famozu nebe hetan influénsia diretu hosi Pláto nia hanorin mak Plótino, nebe mosu iha sékulu 3 D.C antes períodu dominasaun filozofia Pláto nian remata. Plótino moris iha 204 D.C no mate iha 269 D.C.
Plótino ema Ejiptu ida maibe hakerek iha lian Gregu no konsideradu nudar filózofu boot Grésia nian nebe ikus liu, korenti tali rohan naruk nebe hahu hosi Thales iha sékulu 6 A.C. Bele dehan, nia mak filózofu ikus liu hosi tempu antigu nian. Plótino dezenvolve linia místiku iha manoiku Pláto nian nebe hafoin koñesidu nudar Neo-Platonizmu. Nia laos ema Kristaun ida, no nunka temi uitoan mos Kristandadi iha nia hakerek sira, maibe nia filozofia besik los ho Agustinho no Tómas Aquino, figura boot rua filózofu Kristaun nian. Nia influénsia hasoru kresimentu manoiku Kristaun nian boot tebtebes. Dean Inge, hakerek nain ida iha sékulu 20, temi Plótino nudar “manoik boot nebe soi hetan títulu figura filózofu místiku klásiku nian. La iha manoiku mistiku seluk nebe bele hanesan Plótino iha forsa tantu iha nia koñesimentu tantu iha nia aprosimasaun ispiritual nebe klean”.
Filózofu no Místiku
Plótino nia obra, antes nia ho nia mestri rasik, la iha ema ida mos mak bele liu nia nebe halo tiha filozofia Platóniku sai sentru kresimentu intelektual Kristandadi. Plótino hanorin katak, realidadi as liu mai hosi Forma Ideal Tomak, nebe buat hotu nebe iha mak mental. Kria buat ida wainhira iha hanoin. Nia fiar katak ezisténsia iha ninia iskada tolu. Iskada kraik liu, mak fatin nebe ema iha ba, mak klamar. Iskada seluk iha ida né nia leten, mak fatin nebebele kumpriende hotu Forma Ideal Tomak, ida né mak neon. Iskada nebe as liu mak diak. Ema nebe refletivu hakas-an sae dau-daun ba hamutuk ho ida nebe diak ne’e. Ema Kristaun tradúshanoin né ba sira nia dutrina hotu katak Mundu iha tanba Maromak hanoin tiha ona. No ema hakas-an buka hamutuk ho Maromak iha diak nebe perfeitu.
Mitu Filozofia Fatuk Kuak
Istória famozu tebes nebe hasai hosi Pláto nia hakerek sira hotu iha Repúblika mak “Mitu Fatuk Kuak”. Iha istória ida né nia laran, Pláto hatama nia opiniaun kona ba kondisaun ema nian, no liu-liu ema nia koñesimentu, nebe iha relasaun ho realidadi tomak, iha forma simbólika.
Nia dehan, imajina tok, kuak boot ida iha rai okos nebe haktutan ho rai liur liu hosi dalan klot naruk ida, tanba né loron-matanlabele tama ba kuak né. Iha dadur barak nebe tur fila kotuk hela ba odamatan tama nian, hateke ba didin lolon. Sira nia liman-ain kesi metin ho korenti, no sira nia kakorok ai habit metin, tanba né sira nia ulun bok la diak. Sira labele hateke malu, to hakteke isin rasik deit mos labele. Buat nebe sira bele haré mak didin lolon deit, nebe iha sira nia oin. Sira bele hatene deit situasaun né durante sira nia moris tomak, la iha buat seluk ida mak sira bele hatene tan.
Iha sira nia kotuk iha ahi matan nebe lakan naroman. La iha sira ida mak hatene, iha didin ida nebe as hanesan ho sira nia ulun entre ahi matan ho sira. Iha didin sorin iha ema barak nebe lao ba-mai tutur naha iha sira nia ulun. Lalatak hosi sasan sira né bele haré iha didin nebé iha dadur sira nia oin tanba ahi nia lakan no ema sira nebe tutur naha nia lia-nuduk nebe baku iha didin ba to dadur sira nia tilun. Tanba né Pláto dehan, buat nebe dadur sira haré no sira hetan iha sira nia moris tomak mak lalatak ho lia-nuduk. Iha situasaun hanesan ne’e, normal se sira halo supozisaun katak lalatak no lia-nuduk né mak realidadi mesak ida. Sira nia koalia mos sei hatudu deit ba realidadi né no sira nia esperiénsia kona ba realidadi né rasik.
Karik iha dadur ida bele hosik nia-an hosi nia korenti , nia tos liu tiha ona tanba duranti nia moris tomak nia nunka livre hosi nakukun laran. Tanba né atu halis deit ulun mos, nia sei senti moras tebtebes. No naroman hosi ahi matan né sei halo nia matan salakar. Nia sei senti bilan no la kumpriende buat ida, no nia mos sei iha hakarak fila tan atu hateke didin lalatak né deit, realidadi nebe nia kumpriende. Karik obriga nia sai hosi kuak né ba mundu nebe naroman los ho loron matan, nia sei matan at tiha uitoan no sei sai bilan. Presiza tempu nebe kleur atu ikus mai nia bele hateke no kumpriende sa mak iha. Maibe, maski hanesan né nia toman ona ho situasaun mundu leten nebá. Karik nia fila fali ba kuak laran, hetok agora né nia sei senti matan nakukun dala ida tan tanba deit nakukun. Se nia konta istori kona ba realidadi iha liur ba nia kolega sira iha kuak laran, sira sei la kumpriende nia tanba sira la kumpriende lian seluk, aleinde lalatak sira no lia-nunuk nebe baku iha didin lolon.
Atu kumpriende parábola né, mai haré ita ema nia-an nudar ema nebe sulan iha dadur laran iha ita nia isin rasik, no dadur sira seluk deit mak hamaluk ita. Ita labele kumpriende ema seluk nia-an, biar ita nia-an rasik, nebe jenuinu. Buat nebe ita hetan kedas laos realidadi, maibe sa mak iha ona ita nia hanoin. Tanba né ita nia hanoin bele sai dadur fatin ida ba ita-an, wainhira la nakloke ba ema seluk.
Wainhira Sókrates hato pergunta ida, izemplu “Justisa katak sa”, nia laos husu deit definisaun verbal ida. Ita uza lia fuan “justisa” ba buat hotu: Ema nebe justu, desizaun nebé justu, lei nebé justu, juramentu nebe justu, no sllt. Tuir Sókrates, ida né signifika iha similaridadi entre buat sira né, “justisa” nia karaterístika hotu hanesan iha buat sira né hotu. Ho lia fuan seluk, nia fiar katak iha buat ida nebe hanaran “justisa”, nebe nia prezensa lolos defatu iha duni, maski laos buat material ida-buat nebe iha ninia esensia nebe los, sertu. Sókrates esforsu fo sai realidadi abstratu né. Hodi Pláto, Sókrates nia alunu, mak Sókrates nia vizaun sira nia dezenvolve sai buat konfiansa ida hasoru ideia abstratu sira hotu nudar forma perfeitu ida no permanente husi buat hotu no lalaok iha mundu nebe la perfeitu no permanente né. Sókrates nia maneira hanorin, defatu halo ema konsidera nia-an nebe hamosu-lori influénsia nebe subversivu. Nia hanorin ema atu halo pe
Comments
Post a Comment