FILOZOFIA TETUN

Parmenides otas ida ho Herakleitos ne’ebé moris iha tinan maizumenus 540-480 AK. Nia mai hosi rai Éfezu, iha Ázia Minor (atuál Túrkia). Nia hanoin katak mudansa ne’ebé akontese bebeik (transformasaun kontínua), ou buat ne’ebé sulin, ida ne’e mak natureza nia karákter lolos ne’ebé fundamentál liu. Dala ruma ita bele dehan katak Herakleitos iha fiar ne’ebé boot liu ba buat ne’ebé nia hanoin duke nia kolega Parmenides. Herakleitos dehan: “Buat hotu-hotu kontínua sulin”. Buat hotu-hotu iha ninia transformasaun kontínua (bebeik) no sempre bo’ok-an, la iha buat ida mak hela metin (pára ou estagnadu). Tanba ne’e, ita “labele hakat tama ba bee-motan ne’ebé hanesan ba dala rua”. Karik hau hakat tama ba be’e-motan ne’e ba dala rua, hau ou motan ne’e nakfila tiha ona. Herakleitos afirma katak mundu ne’e karakterizadu ho ninia ezisténsia ne’ebé kontráriu. Izemplu, karik ita nunka moras, mak ita la hatene buat saúde ne’e hanesan sa. Karik ita la hatene sa mak hamlaha, ita sei la senti buat h

Iha lisaun antes ita ko’lia ona kona-ba Filózofu Natureza nain-tolu hosi Mileto: Tales, Anaximandro, no Anaximenes. Sira nain-tolu ne’e fiar ba ezisténsia elementu bázika ida nu’udar inan (fontes) hosi buat hotu-hotu. Maibé oin-sa elementu bázika ida bele ho derepenti transforma sai buat seluk ida? Ita bele hanaran hanoin ne’e nu’udar problema transformasaun eh mudifikasaun. Dezde tinan 500 AK iha grupu filózofu ida iha kolonia Gregua Elea nian iha Itália Norte (Tasimane). Filózofu sira hosi Elea ne’e iha interese boot ba problema filozófiku ne’e. Filózofu sira ne'e ida mak: Parmenides (540-480 AK). Parmenides nu’udar figura filózofu importanti liu entre filózofu sira ne’e. Parmenides hanoin katak buat hotu ne’ebé iha serteza tiha ona katak iha nafatin. Ideia ne’e la’os buat foun ida ba ema Gregu sira. Sira konsidera katak buat ne’e hanesan ne’e duni, tanba buat hotu ne’ebé iha ona iha mundu ne’e iternu, la iha rohan (eternidade). Tuir Permanide nia hanoin: La ih

Iha sorumutu ida ne’e, ita sei ko’alia kona-ba Filózofu Natureza Terseiru, mak Anaximenes. Sira nain rua seluk fo sai uluk ona iha blogu ho títulu:” Filózofu Antigu Primeiru: Tales hosi Mileto” no “Filózofu Antigu Segundu: Anaximandro hosi Mileto’’. Sira nain-tolu nu’udar Filózofu Primeiru ne’ebé mai hosi sidadi rai ida de'it, Mileto. Ne’e duni nu’udar mestre no alunu, sira nia ideia sempre iha influénsia malu. No alunu dezenvolve nia ideia haktuir ba sa mak nia mestre hanorin ona. Tuir mai ita haré sa mak Anaximenes sei hanorin ba ita. Anaximenes moris iha Mileto, maizumenus iha tinan 570 to’o 526 AK=Antes Kristu). Nia hanorin katak buat hotu-hotu mai hosi ‘’anin” ou ‘’maho-be’en”. Nu’udar ema ne’ebé aprende hosi nia maun Tales, serteza katak nia hatene Tales nia teoria kona-ba be’e. Maibé be’e mai hosi ne’ebé? Anaximenes hanoin katak be’e mak anin ne’ebé transforma-an ba buat to’os ida hanesan be’e, ne’ebé bele kaer no haré. Ita hatene katak wain-hira udan tau-rai, signif