FILOZOFIA TETUN - Etimolójikamente, terminolojia “filozofia” nebé hanesan ho liafuan philosophy (Inglés), filosofia (portugués) no filsafat (Indonésia) nebé sira nia orijen mai husi lian Grésia, katak: philosophia. Liafuan philosophia mai husi liafuan rua ne’e: philosno sophia. Liafuan philos katak domin (amor/love) ou belun-kamarada, nosophia katak fohok, neon-nain, matenek (fuan nian), sabedoria (wisdom). Tanba ne’e etimolójikamente liafuan filozofia katak “hadomi-matenek” (love of wisdom), ou matenek nia belun, hadomi siénsia, siénsia nia belun.
Tuir istória liafuan ka terminolojia philosophia primeiravez Pitágoras (± Sekulu 6 AC) mak uza. Wain-hira ema hato pergunta ba nia, “Ita boot mos nudar ema matenek ida ka?” Ho haraik-an Pitágoras hatan: “ Hau ne’e ema philosophos deit”. Signifika: Nia ema nebé madomik, amador matenek nian (Lover of wisdom). Ou iha fontes seluk, Pitágoras hatan: “Hau hanesan deit ema nebé hadomi matenek, siénsia”. Pitágoras nia hatan ne’e nudar reasaun hasoru ema sofhistas sira. Grupu inteléktual nebé uza sira nia bosok no trata aat hodi hatun-hamonu sira ninia inimigu sira nebé halo debate ho sira.
Dok liu tan ida ne’e, ema sophista sira fan sira nia matenek hodi hetan osan husi ema sira nebé sira hanorin ka debate ho sira. Iha grupu ida ne’e nia liman, liafuan sophis (matenek) lakon nia signifikadu orijinál no hafoin sira nudar ema nebé uza lia bosok, aat hodi hamonu sira nia inimigu nebé debate ho sira. Ses husi se mak preimeiravez uza liafuan philosophia, maibé klaru katak iha Sókrates no Plato sira nia tempu liafuan philosophia ne’e popular tiha ona.
Atu kumpriende sa ida mak filozofia, la tó atu hatene deit nia orijen no terminolojia sira nebé uza. Maibé tenki haré mos konseitu no definisaun filozofia tuir filózofu idak-ida nia opiniaun ka nia konseitu. Maibé presiza hatene mos katak definisaun nebé filózofu sira fó sempre la hanesan. Bele dehan katak, kada filózofu iha nia konseitu no definisaun rasik nebé la hanesan ho filózofu seluk.
Terminolójikamente, iha definisaun barak konaba filozofia. Iha definisaun barak konaba filozofia hatudu katak ema iha liberdadi hili ninia pontudevista (point of view) – buat nebé nia haré konaba hanoin filozofia nian. Biar iha hanoin la hanesan ne’e hakas-an atu kompléta malu. Tanba kada definisaun ka pontudevista husi filózofu ida, klaru katak sira ida-ida iha frakeza no iha parte forte. Buat hanesan ne’e normal iha mundu sientífiku atu kompléta malu. Tuir mai ne’e sei foti deit filózofu balu nia definisaun konaba filozofia.
Filózofu sira pre-Sókrates husu no dúvida konaba arché(starting principlé) – prinsípiuhodi hahu, mak natureza nia orijen, no esforsu fo resposta ho uza logos. Katak fó sai sa mak ratio hateten no la fiar tan mitu ho nia resposta sira.
Notas uitoan konabamitu no léjenda. Mitu (mythos): Baibain formula nudar narasaun sagrada-lulik nebé isplika oin-sa ema no natureza akontese sai hanesan agora, iha kultura barak susar atu haketak mitu ho léjenda. Léjenda (Legend): Buat sira nebé presiza lé, hanesan narasaun konaba ema nia hahalok nebé tantu sira nebé rona no konta hanesa akontese lós iha ema nia istória no iha kualidadi definidu nebé oferese istória ne’e nudar lialós ida.
Tanba ne’e, tuir filózofu sira, filozofia nudar siénsia nebé esforsu atu hatene-kompriende natureza no realidadi nia ezisténsia ho fiar metin ba ratio, kakutak, hanoin ema nian.
2. Pláto
Filozofia siénsia nebé esforsu buka lialós nebé auténtiku no kmók. Seluk, nia mos hatete katak, filozofia nudar peskizasaun konaba kauza no prinsípiu hotu nebé ikus liu, husi buat hotu nebé iha.
Filozofia abut husi siénsia hotu nebé nia objetu peskiza nia hun, konaba Maromak, natureza, no ema. Buat 3 ne’e sai hanesan objetu pekizasaun ba siénsia filozofia.
Filozofia katak hahusu konaba realidadi tomak ou prinsípiu husi realidadi. Beerling mos hatete katak filozofia nudar esforsu atu tama tó abut husi forma realidadi mundu nian, no mos abut husi siénsia nia-an rasik.
Filozofia nudar análiza kuidadozu ida hasoru hanoin oioin konaba problema ida, no estrutura sistemátiku póntudevista ida nebé sai baze ba hahalok ida.
Husi definisaun sira hotu iha leten, bele konkluza filozofia nudar prosesu hanoin nebé radikál, sistemátiku, no universál ba buat hotu nebé iha no karik sei iha. Ho liafuan seluk, aplika filozofia katak hanoin radikál. Hanoin nebé iha fundamentu, klean, kobre nia abut tomak. Hanoin nebé sistemátika, hanoin nebé reguladu, harmonia, lójika, no la arbiru deit, atu bele hetan lialós universál: Jerál, intergradu, no laiha espesiál, no parsiál.
Definisaun filozofia sira iha leten bele kumpriende filozofia iha nia relasaun ho atividadi pensamentu ou hanoin nebé ema halo. Pensamentu nia alvu, mahedik, dirijidu ba buat tomak hotu nebé iha. Ho karakterístiku nebé holístiku husi filozofia nia haré ida ne’e, filozofia buka supera, hakat liu, espesializasaun kada siénsia nebé deit. Se ita haré husi nia istória, siénsia espesiál sira hotu nebé oras ne’e iha, mai-sai husi filozofia.
Iha istória, siénsia hotu nebé agora ita koinese, uluk nudar parte ida husi filozofia nebé konsideradu nudar siénsia hotu nia inan (Mater Scientiarum. Ou: A Mãe de Todos os Conhecimentos), filozofia iha tempu neba esforsu-buka hakuak pensamentu hotu konaba sosiedadi. Kleur, ho tempu nebé lao no ema nia sivilizasaun aumenta, siénsia oioin nebé uluk grupu ida hamutuk ho filozofia, hahu haketak-an no prosege ida-idak nia objetivu. Astronomia: Siénsia nebé halo estudu konaba fitun-astrolojia, no fizika: Siénsia naturais nudar ramu husi filozofia hotu nebé haketak-an hafoin tuir kedas siénsia kímika, biolojia no jeolojia. Iha sekulu 19, siénsia foun rua nebé foin mosu, haesan psikolojia: Siénsia nebé halo estudu konaba komportamentu , ema nia propriedadi; no sosiolojia: Siénsia nebé halo estudu konaba sosiedadi. Astronomia, uluk nudar parte ida husi filozofia nebé hanaran kosmolójia maibé filozofia naturál, filozofia psikiátriku, no filozofia sosial, ida-idak ikus mai sai nudar fizika, psíkolojia, no sosiolójia.
Embora, iha dezenvolvimentu kada siénsia haketak-an husi filozofia, ne'e la signifika entre siénsia espesiál sira ho filozofia laiha tan relasaun. Kada siénsia iha nafatin nia karaktéristika espesiál no limite nebé klaru. Ho liafuan seluk, iha siénsia sira ne’e hotu laiha ida halo ligasaun. Iha ne’e duni filozofia buka atu unida fali siénsia ida-dak nebé namokari-fahe malu. Entre tantu, Harold H. Tito deskreve: Lós katak filózofu sira hanesan médiku ida, nia diagnoza moras no hatudu problema nebé iha. Nudar izemplu, problema boot ida nebé agora mundu edukasaun hasoru mak ne’e, laiha integridadi iha esperiénsia formasaun nian; laiha koorelasaun esperiénsia ho formasaun. Formasaun nebé estudante ida simu mak série husi aprezentasaun iha área espesiálizasaun nebé laiha relasaun ida ho ida seluk. Programa edukasaun nebé kontein iha minutu 90 iha siénsia edukasaun, tuir mai minutu 90 filozofia, no aula ikus liu mak lian Portugés. Asuntu aprezentasaun nebé rohrohan ne’e deskreve ka ilustra fragmentasaun jerál esperiénsia ema nian nebé hatudu iha ema modernu agora ne’e. Tarefa filózofu atu supera espesiálizasaun no halo formulasaun vizaun moris nian ida nebé bazeia ba esperiénsia humanidadi nebé luan.
Iha interasaunou inter-relasaun entre siénsia ho filozofia. Problema filozófiku barak tebes nebé presiza baze koiñesimentu sientífiku avansadu se la hakarak nia diskusaun ne’e superfisiál no ekivokada ka la klean. Iha forma hanesan, siénsia ohin loron bele fornese materia oioin ba estudu filozófiku hanesan fatu esensiaál barak ba dezenvolvimentu idéia barak filozófika nian nebé atuál atu nune bele lao hanesan ho koiñesimentu sientífiku.
Kada siénsia espesiál iha ninia konseitu no presupostu rasik nebé ba siénsia ne’e rasik la presiza atu debate tan. Katak, konseitu nopresupostu sira simu deit hanesan sa ida mak iha ona. Ba siénsia espesiál hotu, liu-liu siénsia filozofia, filozofia halo análiza ho kritiku ba konseitu no ezamina, revista, supozisaun ka presupostu hotu - presupostu báziku - husi siénsia hotu atu hetan nia signifikadu no nia validadi. Karik konseitu sientífiku sira ne’e la esplika didiak no la hakbiit nia hipóteze ka nia presupostu sira, mak nia rezultadu hotu nebé siénsia ne’e alkansa laiha baze nebé sólida, metin-makás.
Interasaun, iha relasaun-influensia malu, entre filozofia no siénsia espesiál hotu, envolve mos objetivu seluk nebé dok liu tan husi filozofia. Filozofia iha objetivu atu organiza rezultadu oioin, diversas, husi siénsia espesiál hotu iha vizaun moris nian ida no iha mundo nebé unida-integradu, simu buat hotu hodi - abrangente (holístiku) no konsistente (Koerente, lao hanesan). Hahalok simu hotu-hotu ho diak, Exaustivamente, ne’e signifika laiha ida mos (iha mundu ne’e) mak ses husi filozofia nia kontrolu. Konsistentemente signifika la forma ideia, hanoin sira nebé la hanesan, konflitu ka kontraditóriu.
Porizemplu, siénsia fízika bazeia iha prinsípiu katak objetu, materia ligadu ho regra mekánika hotu (regras de causalidade),
maibé iha biolojia deskobre katak organizmu hotu (coisas vivas) nebé elévadu, ás liu laos deit mákina sira, no mostra, hatudu nia asaun nebé iha, lori nia ba destinu ka finalidadi ida. Problema mekanizmu hotu (processo causal) kontra teknolojia, prosesu atu atinji objetivu ne’e, filózofu sira hamatan tiha ona hodi buka vizaun ida nebé bele unida-integradu buat hotu no Exaustivamente hodi isplika fenómenu naturál tomak.
Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin. Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika. Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókrates, ema konsidera nafatin Pláto nudar filózofu boot h
Wainhira Sókrates hato pergunta ida, izemplu “Justisa katak sa”, nia laos husu deit definisaun verbal ida. Ita uza lia fuan “justisa” ba buat hotu: Ema nebe justu, desizaun nebé justu, lei nebé justu, juramentu nebe justu, no sllt. Tuir Sókrates, ida né signifika iha similaridadi entre buat sira né, “justisa” nia karaterístika hotu hanesan iha buat sira né hotu. Ho lia fuan seluk, nia fiar katak iha buat ida nebe hanaran “justisa”, nebe nia prezensa lolos defatu iha duni, maski laos buat material ida-buat nebe iha ninia esensia nebe los, sertu. Sókrates esforsu fo sai realidadi abstratu né. Hodi Pláto, Sókrates nia alunu, mak Sókrates nia vizaun sira nia dezenvolve sai buat konfiansa ida hasoru ideia abstratu sira hotu nudar forma perfeitu ida no permanente husi buat hotu no lalaok iha mundu nebe la perfeitu no permanente né. Sókrates nia maneira hanorin, defatu halo ema konsidera nia-an nebe hamosu-lori influénsia nebe subversivu. Nia hanorin ema atu halo pe
Comments
Post a Comment