Skip to main content

ARISTÓTELES NUDAR MESTRI HOTU NIA MESTRI


                                         Sabedoria hahu ho kumpriende Ó nia-an rasik

            Pláto nia mestri mak Sókrates. Aristóteles fali, Pláto nia alunu. No Aristóteles rasik, Alexandre Magno nia mestri. Ho nuné, iha liñia susesor intelektual hosi kedas jerasaun figura boot hat iha istória né. 
            Aristóteles nia aman nudar kura-nain (médiku) ida iha reinu Masedónia. Tanba né bele kumpriende se nia oan sai mestri ba Alexandre Magno, Filipe hosi Masedónia nia oan mane. Aristóteles moris iha Stagira iha tinan 384 A.C. Nia aman mate wainhira nia sei kik.  Nia sai boot iha nia aman hakiak ida nia liman nebe ikus mai haruka nia ba Athena ho idadi 17 atu estuda iha Pláto nia Akadémia. Aristóteles hela iha Akadémia né durante tinan 20 resin. Ikus mai, iha tinan 355 A.C., nia harí rasik nia iskola ida iha Athena ho naran Lyceum. Fatin iskola né, arkeólogu sira deskobre iha tinan 1996 nebé hetan reasaun haksolok boot husi ema barak iha mundu tomak. Aristóteles mate iha tinan 322 A.C. ho tinan 62. 

            Filozofia Mundial

           





Aristóteles konfesa duni katak Pláto nudar matenek nain-boot no nia rasik iha tusan boot ba nia mestri né. Maibe Aristóteles la simu buat nebe fundamental tebes iha Pláto nia filozofia, mak ideia kona ba mundu iha rua. Hanesan ita haré ona, tuir Pláto, imposível iha koñesimentu nebe laran metin kona ba mundu nebe muda beibeik né, hanesan ita haré no hatene. Pláto dehan, objetu koñesimentu hotu nebe jenuinu iha mundu seluk ida, iha mundu abstratu nebe la depende ba espasu no tempu, ita nia neon deit mak bele kaer. Iha momentu né mos, tuir Aristóteles dehan: mundu iha ida deit, nebe ita bele  haré ho matan filozofia nian. Mundu né mak  agora ita hela no ita iha ba.  Tuir nia, mundu né furak tebtebes no nakonu ho kbit atrasaun boot nebe la hotu. No sentimentu admira ida né mak uluk liu habok ema atu hafilozofia, tantu nudar ema no espésie ida. Mundu ida hanesan né, sira hakarak hatene no hakarak kumpriende.


           

Aristóteles la fiar katak ema bele hetan plataforma (tanara), sama fatin metin ida iha mundu ida né nia liur hodi detekta ema nia pergunta filozófiku hotu. Buat hotu nebe imposível ba ita kona ba nia iha, la iha signifikadu ba ita. Ita la iha maneira nebe bele aprovadu hodi hatudu  ba nia, koalia kona ba nia, nebe nia la bele sai nudar ita nia diskursu ho maneira nebe bele fiar metin. 
            Se sai hosi plataforma esperiénsia nian, né katak ita  halai tama ona ba mundu koalia mamuk, bosok-ten  nian. Iha pontu ida ne mak Aristóteles rejeita Forma Ideal Sira hosi Pláto.  Nia la fiar deit katak ita bele hetan razaun nebe diak hodi fiar Forma Ideal Sira nia eziste ka iha.

            Aristóteles nia hakarak hatene kona ba mundu esperiénsia né nudar hamrok nebe nunka bele halakon ho we. Nia dedika nia moris hodi peskiza ho entuziasmu no enerjia boot-liu kona ba buat oioin iha área barak. Ba dala uluk iha istória nia mak fahe siénsia tuir área ida-idak nian. Nia obra iha área sira né, oras né ita uza hanesan: lójika, fízika, polítika, ekonomia, psikolójika, metafízika, meteorolojia, retórika,  no étika. Nudar ema ida mesak, maibe servisu nebe nia halo né susesu boot tebtebes no la iha sasukat, komparasaun. Nia mos deskobre terminolojia (liafuan) tékniku sira nebe tó ohin loron sei kontinua uza, tantu hosi terminolojia Gregu nian ka hosi nia sinónimu iha Latin mos, porizemplu enerjia, dinámika, induzaun, demonstrasaun, substánsia, atríbutu, esénsia, propriedadi, asidentes, kategoria, tópiku, propozisaun, no universál. Nebe importanti liu, Aristóteles hasistematizasaun lójika ho análiza forma konkluzaun sira nebe válidu  no sira nebe lae. Ho liafuan seluk, saida mak konsekuénsia hosi buat nebe nudar konsekuénsia maibe tuir lolos lae. No nia fo naran ida-idak  ba forma konkluzaun sira ne’e. Durante tinan rehun rua, wainhira ita aprende  lójika signifika ita estuda Aristóteles nia lójika.
           





Hasoru malu ho ema intelektual boot hanesan nia, ema bele admira no hateke ho ibun nakloke deit. Umanidadi seidauk produs ka hamosu ema manoiku seluk ida matenek makas hanesan Aristóteles durante tinan rehun rua tuir mai. Karik ita bele laran-rua (dúvida), nodi husu: Sei iha ema seluk ka lae nebe bele iha matenek boot no hatene buat barak hanesan Aristóteles? Durante Sékulu Nakukun nian (The Dark Ages), hafoin impériu Romanu rahun, koñesimentu kona ba nia obra mos lakon iha Europa. Maibe nia obra sira né bele mai to ita tanba asegura no kuidadu diak tebes iha mundu Árabe. Hosi nebá mak koiñesimentu né bele hetan fali nia dalan ba Europa iha Sékulu Medievál ikus liu, no sai isin koñesimentu sientífiku nian nebe boot tebtebes ba sosiedadi Europeia. Husi né hafoin krese, no sai sanak ba siénsia oioin. Ikus, nia obra né krese tó hakat liu tiha Aristóteles nia análiza, konseitu no nia métodu sira. Iha sékulu 14 poeta Italianu, Dante (1265-1321) temi Aristóteles nudar “Ema matenek sira hotu nia mestri”.  Siénsia biolojia nebe Aristóteles dezenvolve halao nia papél importanti to sékulu 19, nuné mos ba nia siénsia lójika. Nia filozofia, no teoria polítika, moral, no nia hanorin estétika nian, sei iha influénsia nafatin to ohin loron.

            “Iha" Katak Saida?

           
Pergunta ka lia husu  prinsipál nebe dala uluk liu Aristóteles haré: Saida mak nudar objetu hotu iha mundu né? Tanba sa buat ida né iha? Aristóteles dehan, “Pergunta ida nebe hato desde uluk kedas, no ohin loron hato fali tan no sai susar nafatin:  Iha katak sa ida?
            Dala uluk liu Aristóteles konkluza katak buat ida nia iha la hanesan ho elementu hotu nebe haforma nia. Nia fó izemplu kona ba uma ida. Ita haruka kontratu nain ida harí uma ida iha rai nebe iha. Né duni, nia hahu lori material hotu ba fatin atu harí uma né, hanesan: fatuk, raihenek, besi, bloku, ai, kalen no sllt. Hafoin nia mai hasoru ita, dehan: “Ida né mak ita nia uma. Ita nia prontu ona.” Ita sei la fiar, karik hanoin nia halimar deit, nia halo kómiku nebe laos komik. Los katak material hotu nebe presiza ba halo uma né iha hotu ona, maibe uma né rasik seidauk iha. Buat nebe iha mak hanesan fatuk no material sira seluk. Atu sai duni uma ida, presiza organiza material sira né hotu hamutuk ho estrutura definidu ida no sistemátiku tuir planta. Se estrutura né iha ona, mak foin bele dehan ita nia uma né iha duni. Uma ida laos tenki halo ho bloku ka rai mean. Tanba bele mos halo uma ho material seluk, hanesan, ai, au, tripleks ka bebak. Los katak uma ida tenki harí hosi material ruma, maibé laos materiál sira né mak halo uma né sai uma ida. Uma né ninia iha tanba nia estrutura no nia forma.
           





Aristóteles foti izemplu seluk nebe furak tebtebes, kona ba ema. Izemplu nia koalia kona ba Sókrates. Substánsia ka matéria nebe hodi halo Sókrates nia isin kada loron sempre mudifika, no liu tiha tinan barak nia sei mudifika total. Maibe iha nia moris tomak, ema ida naran Sókrates né Sókrates nafatin. Tanba né imposível katak Sókrates hanesan ho matéria nebe hodi halo nia isin. Aristóteles halo luan liu tan nia argumentu né ba espesie tomak. Ita la bele temi animal naran ida nudar asu tanba animal né mos halo hosi matéria nebe hanesan. Ita temi nia asu tanba deit nia forma no nia estrutura nebe espesífiku, no buat ida né mak halo asu la hanesan ho animal sira seluk nebe mos hotu-hotu halo hosi nan, ruin no ran nebe hanesan.
            Aristóteles nia argumentasaun kontra materializmu nebe “tos” (grosso), nebe dehan katak matéria mesak deit mak iha, kona los no la iha ida mak  hato protestu nebe satisfeitu. Maibe, to ohin loron, sei iha nafatin ema sira nebe konkorda ka tuir konseitu materializmu “tos” né. Maski nuné, tó sira bele hatan Aristóteles nia objesaun sira, maibe presiza avalia ka haré fali sira nia pozisaun né. Pergunta tuir mai: Saida lis mak hanaran Forma? Ita hatene ona katak  buat né laos matéria, maibe lolos saida? Aristóteles rejeita Pláto nia téoria kona ba  Forma. Tanba né nia hases tiha posibilidadi katak forma mak entidadi ida hosi mundu seluk nebe la tama iha espasu no tempu nia laran. Tuir Aristóteles entidadi né tenki mai hosi  mundu né. 

            Saida mak Aristóteles elabora, tuir lolis nia koalia kona ba ita nia mundu realidadi. Oin-sa ita atu kumprinde realidadi mundu né, tenki kumpriende uluk ita nia-an nudar realiadi ida nebe hanesan mos realidadi seluk, embora realidadi sira né nia forma mak la hanesan.


Comments

  1. How do I make money from playing games and earning
    These are งานออนไลน์ the three most popular communitykhabar forms of jancasino gambling, and 온라인카지노 are explained in a very concise and concise 메리트 카지노 도메인 manner. The most common forms of gambling are:

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

KONSEITU NO DEFINISAUN FILOZOFIA

            FILOZOFIA TETUN - Etimolójikamente, terminolojia “filozofia” nebé hanesan ho liafuan philosophy (Inglés), filosofia (portugués) no filsafat (Indonésia) nebé sira nia orijen mai husi lian Grésia, katak: philosophia. Liafuan philosophia mai husi liafuan rua ne’e: philos no sophia . Liafuan philos katak domin (amor/love) ou belun-kamarada, no sophia katak fohok, neon-nain, matenek (fuan nian), sabedoria (wisdom) . Tanba ne’e etimolójikamente liafuan filozofia katak “hadomi-matenek” (love of wisdom) , ou matenek nia belun , hadomi siénsia, siénsia nia belun .             Tuir istória liafuan ka terminolojia philosophia primeiravez Pitágoras (± Sekulu 6 AC) mak uza. Wain-hira ema hato pergunta ba nia, “Ita boot mos nudar ema matenek ida ka?” Ho haraik-an Pitágoras hatan: “ Hau ne’e ema philosophos deit”. Signifika: Nia ema nebé madomik, amador m...

PLÁTO - FILÓZOFU NEBÉ MATENEK LAHALIMAR

Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin. Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika.             Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókra...

SÓKRATES: LIA FUAN IDA NIA KBIT

Wainhira Sókrates hato pergunta ida, izemplu “Justisa katak sa”, nia laos husu deit definisaun verbal ida. Ita uza lia fuan “justisa” ba buat hotu: Ema nebe justu, desizaun nebé justu, lei nebé justu, juramentu nebe justu, no sllt. Tuir Sókrates, ida né signifika iha similaridadi entre buat sira né, “justisa” nia karaterístika hotu hanesan iha buat sira né hotu. Ho lia fuan seluk, nia fiar katak iha buat ida nebe hanaran “justisa”, nebe nia prezensa lolos defatu iha duni, maski laos buat material ida-buat nebe iha ninia esensia nebe los, sertu. Sókrates esforsu fo sai realidadi abstratu né.  Hodi Pláto, Sókrates nia alunu, mak Sókrates nia vizaun sira nia dezenvolve sai buat konfiansa ida hasoru ideia abstratu sira hotu nudar forma perfeitu ida no permanente husi buat hotu no lalaok iha mundu nebe la perfeitu no permanente né.             Sókrates nia maneira hanorin, defatu halo ema konsidera nia-an nebe hamosu-l...