Skip to main content

ARISTÓTELE (3): NIA MORIS NO NIA OBRA


1. Nia Moris

 Iha tinan 384 AC, Aristótele moris iha sidadi Sagagirus, iha portu Gresia, besik tasi ibun Trásia nebe atu lakon ona tanba be tasi. Nia aman, Nicômaco, nudr médiku iha palásiu liurai Amintas hosi Masedónia nian, no hosi nee mak Aristótele hahu nia relasaun durante tempu barak ho Tribunál Masedónia nian nebe iha influénsia boot ba nia moris. Wainhira nia sei labarik nia aman mate. Iha idade 17, atu hakotu nia estudu, nia aman hakiak, Proxenus, haruka nia ba Aténa, nebe iha tempu nebá hanesan sentru inteletuál ba mundu tomak. Nia tama iha akadémia, no durante tinan 20 simu formasaun hosi Pláto.

Durante tinan barak nia hetan formasaun hosi Pláto no akadémia, ikus mai nia hahu fo ninia diskursu ho ninia hanoin rasik, liu-liu kona ba asuntu retórika. Wainhira Pláto  mate iha tinan 347, Aristótele ho nia kapasidadi nebe superior lori nia ba lidera akadémia. Maibé tanba nia matenek liu, ne'e duni halo ninia hanorin barak la hanesan ho Pláto. Nuné nia labele lidera akadémia, no hili fali Pláto nia subriñu, Speusippus, hodi troka nia. Aristótele fali simu konvite hodi muda ba palásiu tanba nia kolega Hermeas, mak kaer ukun iha Atarneus no Assos iha Mízia. Tinan tolu nia hela iha nebá no konsege káben ho Pythias, liurai nia subriña. Hafoin tuir mai nia káben tan feto ida naran Herpyllis, nebe fo oan mane ida naran Nichomachus. Hafoin tinan tolu liu, Persia troka fali Hermeas, no Aristótele muda ba Mitilene. Iha né Filipe hosi Masedónia konvida Aristótele hodi hanorin nia oan mane Alexandre ( idadi 13 ), nebe ikus mai,  konsege konkista nasaun barak. Ikus mai Filipe ho nia oan mane, Alexandre, fo prémio boot ba Aristótele. No tuir istori balu katak, Tribunál Masedónia mos fo fatin ba Aristótele atu hanorin, alein sira mos prepara orsamentu no atan barak hodi prepara matéria naturál wain atu nia halo peskiza kona ba siénsias naturais. Istori sira né karik los no bele sala.






Hafoin Filipe mate, Alexandre konsege sae ba liurai no kontínua konkista rai sira seluk.  Aristótele nia knar hanesan mestri mos hotu no nia fila bá Aténa, fatin  nebe nia la vizita dezde Pláto nia mate. Nia haré eskola Platóniku desenvolve makas tanba Xenókrates nia servisu no filozofia Platonizmu hahu domina Aténa. Tuir mai nia mos hahu harí nia eskola mesak iha fatin nebe hanaran Lyceum. Wainhira hanorin iha Lyceum, Aristótele iha toman ida lao haleu sidade hodi hanorin ka hatoo diskursu iha fatin públiku. Hafoin iha tinan hira tuir mai, nia estudante sira famozu nudar ema peregrinu, katak lao  bá-mai hosi fatin ida ba fatin seluk. No durante tinan 13 tuir mai nia fakar nia enerjia tomak hodi hanorin no hakerek nia obra filozófiku. Nia mos prepara programa estudu no hanorin iha oras dader no kalan. Iha oras  dader fokus ba programa diskusaun ba estudantes nível avansados, no iha kalan halo  diskursu populár ba grupu sira nebe iha interese boot  ba koñesimentu-siénsia. Iha momentu Alexandre mate derepenti iha tinan 323 AC., Governu pro-Masedónia iha Aténa monu, no hamosu reasaun oioin kona ba sa deit mak mosu iha Masedónia. No hahu mosu mos akuzasaun oioin hasoru Aristótele. Tanba né nia halai ka ses tiha ba Kálsis iha Eubéia. Iha situasaun né Aristótele dehan: "Povu Aténa karik la hetan tan posibilidadi atu halo pekadu hasoru filozofia hanesan sira halo tiha ona ba Sócrates."Wainhira hela iha Kálsis, seidauk to tinan ida,  nia mate iha tinan 322 AC., tanba kabun moras ka sofre  moras  estómagu.


2. Aristótele nia obra sira

Iha eskrita barak relata katak Aristótele nia obra barak nia estudante naran Teofrasto mak kaer ka salva. No nia mak troka Aristótele ho kontínua eskola peripatétika, ema sira nebe moris tuir nia mestri nia ispíritu. Hafoin Teofrasto nia bibliotéka fo ba nia alunu ida naran Neleus mak kontínua tau matan. Atu proteje livru sira né hosi ema naokten, Neleus nia ema sira nebe simu eransa né subar livru hotu iha armáriu besi ida. Maibé livru sira né barak aat tanba bokon (humidade), barata no ular. Hafoin iha tinan 100 AC., Apellicon, ema rikasu no iha domin boot ba livru,  deskobre fali livru sira né no nia lori hotu ba Aténa. Hafoin Sulla konkista tiha Aténa iha tinan 86 AC., livru sira nee lori ba Roma. Iha Roma, Aristótele nia obra sira né hahu atrai ema matenek sira. Matenek sira né mak ikus mai dezenvolve no halo Aristótele nia filozofia sai famozu. Koleksaun hosi obra sira né nudar baze hosi Aristótele nia obra filozófika nebe  ohin loron ita bele goza no aprende.






Aristótele nia obra iha títulu tolu. (1). Diálogu no obra seluk nebe iha karakterístika populár. (2).  Koleksaun hotu kona ba faktu ho estudu sientífiku. (3). Obra sistemátiku. Alein nia obra sira nebe koñesidu, iha tratadu ida mak úniku liu nebe koalia kona ba povu Aténa nia santidadi.

Obra sira nebe tama iha  grupu segundu hetan títulu 200. Barak liu hakerek iha forma fragmentu no Aristótele nia eskola halibur hamutuk hodi uza nudar matéria peskizasaun, nebe halo iha Teofrasto nia tempu kedas. Obra sira nebe inklui iha grupu né mak konstituisaun hosi paizes  sira (158) nebe iha estadu Gresia nia ukun. Tratadu sistemátiku iha grupu da'tolu hakerek ho liguajen nebe puru. Faktu ida né nudar sinál katak obra sira né mai hosi edisaun ikus hosi ema matenek sira nebe koko halo kompletu Arisrótele nia obra nebe nia konsege la finaliza, tanba nia mate uluk tiha.

Aristótele nia tratadu sistemátiku bele klasifikadu tuir divizaun  né:

# Lójika:

-Kategória (klasifikasaun terminolojia 10)
 - Interpretasaun kona-ba propozisaun,    lialós, no modalidade.
- Análize Antes (lójika silojístika).
- Análize Posterior (métodu sientífiku no  silojizmu).
- Tópiku ( regra kona ba hato argumentu no debate ne'ebe efikáz).

- Negasaun  Sofístiku (desinformasaun).







# Obra Fízika:

- Fízika (explika kona ba mudansa, movimentu,  mamuk ka vazio, tempu).
- Lalehan (estrutura lalehan, mundu, elementus tomak).
- On Generation (através hosi  kombinasaun permanente hosi materiál hotu).
- Meteorolójia (kometa, klima, dezastre nia oríjen).

# Obra psikolójika:

- On the Soul (explika kona-ba  fakuldadi, sentidos, mente, imajinasaun).
- Kona-ba  memória,  Mehi,  no Profesia.
- Servisu ba natureza nia istória.
- Animál sira nia istória (kualidaxi fíziku / mentál, kostume).
- Parte sira hosi animál nia isin.
- Kona ba animál nia movimentu.
- Kona ba animál nia kresimentu.
- Kona ba animál nia jerasaun.


#Tratadu Kik Balu:

- Problema.
- Obra  filozófiku.
- Metafízika (substansia, kauza , forma, potensia).
- Étika Nicomachean (Klamar, felisidadi, sabedoria, amizade).
- Etika Eudemain
- Magna Moralia
- Polítika (estadu nebe diak liu,  utopia, konstituisaun, revolusaun).
- Retórika (elementu debate  forénsika no polítika).
- Poézia (trajédia,  poézia épiku).

.....Kontínua.

(Gcb).



Comments

Popular posts from this blog

KONSEITU NO DEFINISAUN FILOZOFIA

            FILOZOFIA TETUN - Etimolójikamente, terminolojia “filozofia” nebé hanesan ho liafuan philosophy (Inglés), filosofia (portugués) no filsafat (Indonésia) nebé sira nia orijen mai husi lian Grésia, katak: philosophia. Liafuan philosophia mai husi liafuan rua ne’e: philos no sophia . Liafuan philos katak domin (amor/love) ou belun-kamarada, no sophia katak fohok, neon-nain, matenek (fuan nian), sabedoria (wisdom) . Tanba ne’e etimolójikamente liafuan filozofia katak “hadomi-matenek” (love of wisdom) , ou matenek nia belun , hadomi siénsia, siénsia nia belun .             Tuir istória liafuan ka terminolojia philosophia primeiravez Pitágoras (± Sekulu 6 AC) mak uza. Wain-hira ema hato pergunta ba nia, “Ita boot mos nudar ema matenek ida ka?” Ho haraik-an Pitágoras hatan: “ Hau ne’e ema philosophos deit”. Signifika: Nia ema nebé madomik, amador m...

PLÁTO - FILÓZOFU NEBÉ MATENEK LAHALIMAR

Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin. Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika.             Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókra...

SÓKRATES: LIA FUAN IDA NIA KBIT

Wainhira Sókrates hato pergunta ida, izemplu “Justisa katak sa”, nia laos husu deit definisaun verbal ida. Ita uza lia fuan “justisa” ba buat hotu: Ema nebe justu, desizaun nebé justu, lei nebé justu, juramentu nebe justu, no sllt. Tuir Sókrates, ida né signifika iha similaridadi entre buat sira né, “justisa” nia karaterístika hotu hanesan iha buat sira né hotu. Ho lia fuan seluk, nia fiar katak iha buat ida nebe hanaran “justisa”, nebe nia prezensa lolos defatu iha duni, maski laos buat material ida-buat nebe iha ninia esensia nebe los, sertu. Sókrates esforsu fo sai realidadi abstratu né.  Hodi Pláto, Sókrates nia alunu, mak Sókrates nia vizaun sira nia dezenvolve sai buat konfiansa ida hasoru ideia abstratu sira hotu nudar forma perfeitu ida no permanente husi buat hotu no lalaok iha mundu nebe la perfeitu no permanente né.             Sókrates nia maneira hanorin, defatu halo ema konsidera nia-an nebe hamosu-l...