Skip to main content

SE MAK ARISTÓTELE? (2)


Aristóteles nudar figura nebe naran boot iha filozofia Grésia antigu, fo kontribuisaun ba lójika, metafísika, matemátika, fízika, biolojia, botánika, étika, polítika, agrikultura, medisina, dansa, no teatru. Nia nudr Pláto nia alunu nebe mos hetan formasaun hosi Sókrates. Nia pensamentu empériku liu fali Pláto ka Sókrates no famozu tanba rejeita formulasaun teoria Pláto nian.

Nudar hakerek nain no polímata (polymath) nebe produtivu, Aristótele radikalmente modifika, laos hotu-hotu, kampu koñesimentu tomak nebe nia kaer. Tanba né Tómas Aquino hanaran nia nudar "The Philosopher." Durante nia moris, Aristótele hakerek tratadu hamutuk 200 resin, maibe iha 31 mak aguenta. Obra sientífiku hotu nebe nia produs sei uza to ohin loron.





Nudar aman siensia lójika, nia mak ema primeiru nebe dezenvolve sistema formal rasiosíniu nian. Aristótele observa katak validez argumentu sa deit laos nia konteudu mak defini maibe ninia estrutura. Izemplu klásiku hosi argumentu nebe válidu mak ninia silojizmu né: umanu tomak nudár buat mortál; Sókrates nudar mane ida, tanba né Sókrates mos nudar buat mortal ida (kontráriu imortal). Haré ba estrutura argumentu né, wainhira nia premisa sira los, mak garantia katak ninia konkluzaun sira mos los. Marka lójika argumentu Aristótele nian  né domina kampu pensamentu né to mosu mai lójika proporsional modernu nian no lójika predikadu depois tinan 2000.

Énfaze Aristótele nian ba rasiosíniu nebe tantu kombinadu ho nia fiar ba métodu sientífiku nebe forma ninia obra hotu nia fundu. Izemplu hanesan iha nia obra étika no polítika, Aristótele identifika hakarak diak nebe as liu ho virtudi intelektual: hanesan ema nebe iha moral mak ema nebe haburas ninia virtudi nebe bazeadu iha rasiosíniu. No iha nia obra kona ba psikolojia no klamar, Aristótele haketak persepsaun sensoriál hosi sentidu nebe halibur no intérpreta persepsaun sensoriál no buat né nudar siensia hotu nia inan.





Aristótele famozu tanba rejeita formulasaun Pláto nia teoria, nebe dehan katak hahalok natureza sira hanesan beleza nudar entidadi universal abstratu nebe hases ka haketak an hosi objetu né rasik. Kontráriu, nia argumenta katak forma mak intrínseku ba objetu no la iha seluk karik la os mak sira deit, tanba né mak tenki estuda buat hotu nebe iha relasaun ho sira. Maibe, wainhira koalia kona ba arte, Aristótele rejeita atu koalia, no nia hanoin oin seluk katak atu forma ideal universal ida nebe hakas an atu artista sira bele kumpriende buat sira nebe relasiona ho sira nia obra rasik.

Aristótele nuudár fundador Lyceum (Akadémia ka koléjiu), eskola hodi halao prosesu aprendisajen ida  iha Aténa, Grésia; no nia nudar inspirador ba peripatétika sira, ema sira ne'ebe moris tuir nia iha Lyceum....kontínua. Gcb

Comments

Popular posts from this blog

KONSEITU NO DEFINISAUN FILOZOFIA

            FILOZOFIA TETUN - Etimolójikamente, terminolojia “filozofia” nebé hanesan ho liafuan philosophy (Inglés), filosofia (portugués) no filsafat (Indonésia) nebé sira nia orijen mai husi lian Grésia, katak: philosophia. Liafuan philosophia mai husi liafuan rua ne’e: philos no sophia . Liafuan philos katak domin (amor/love) ou belun-kamarada, no sophia katak fohok, neon-nain, matenek (fuan nian), sabedoria (wisdom) . Tanba ne’e etimolójikamente liafuan filozofia katak “hadomi-matenek” (love of wisdom) , ou matenek nia belun , hadomi siénsia, siénsia nia belun .             Tuir istória liafuan ka terminolojia philosophia primeiravez Pitágoras (± Sekulu 6 AC) mak uza. Wain-hira ema hato pergunta ba nia, “Ita boot mos nudar ema matenek ida ka?” Ho haraik-an Pitágoras hatan: “ Hau ne’e ema philosophos deit”. Signifika: Nia ema nebé madomik, amador m...

PLÁTO - FILÓZOFU NEBÉ MATENEK LAHALIMAR

Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin. Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika.             Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókra...

SÓKRATES: LIA FUAN IDA NIA KBIT

Wainhira Sókrates hato pergunta ida, izemplu “Justisa katak sa”, nia laos husu deit definisaun verbal ida. Ita uza lia fuan “justisa” ba buat hotu: Ema nebe justu, desizaun nebé justu, lei nebé justu, juramentu nebe justu, no sllt. Tuir Sókrates, ida né signifika iha similaridadi entre buat sira né, “justisa” nia karaterístika hotu hanesan iha buat sira né hotu. Ho lia fuan seluk, nia fiar katak iha buat ida nebe hanaran “justisa”, nebe nia prezensa lolos defatu iha duni, maski laos buat material ida-buat nebe iha ninia esensia nebe los, sertu. Sókrates esforsu fo sai realidadi abstratu né.  Hodi Pláto, Sókrates nia alunu, mak Sókrates nia vizaun sira nia dezenvolve sai buat konfiansa ida hasoru ideia abstratu sira hotu nudar forma perfeitu ida no permanente husi buat hotu no lalaok iha mundu nebe la perfeitu no permanente né.             Sókrates nia maneira hanorin, defatu halo ema konsidera nia-an nebe hamosu-l...