FILOZOFIA TETUN

FILOZOFIA TETUN - Maloke tradusaun, parte segundu, né nodi fo hanoin ba le nain no estudante filozofan sira katak estuda filozofia la bele hases ita nia hanoin katak filozofia mak inan ba koiñesimentu hothotu. Neduni, wain hira ita estuda siénsia sa deit ita la bele haketak sira hosi sira nia "inan". Nuné ita bele haré siénsia hothotu ninia ligasaun ho filozofia nebe nunka bele hakotu. Tradusaun né foti hosi fonte portugés, nebe adapta tuir sa mak ami kumpriende, hanesan agora daudaun iha ita nia oin. Ita loke elaborasaun simples né ho pergunta: "Importanti sá ba ita atu estuda filozofia?" Importanti atu estuda filozofia tanba nia nudar siénsia nebe ajuda forma ema nia karákter liu hosi reflesaun no solusiona konseitu komun. Filozofia ho nia koiñesimentu nebe luan nia nudar ezemplar ba ema nia hahalok no mundu nia vizaun. Filozofia mos halo eksploprasaun barak ba dialéktika (prosesu diálogu), estímula krearividadi, no konstroi pensamentu lójiku, nebe

Se mak aprende filozofia nia mos iha kabidé nudar sientista. Dala barak ita rona iha liur neba, ema sei husu: tanba sa estuda filozofia? Estuda filozofia atu halo sa? Lori diploma filozofia bele buka servisu? Filózofu sira bele halo sa? Hatan badak kona ba pergunta sira né hotu katak filozofia mak "Inan ba koiñesimentu eh siénsia hothotu". Ida né katak: siénsia hothotu nebe ohin loron sai bei-oan barbarak né sai hosi filozofia. Tanba dezdu hahu moris koiñesimentu hotu iha mundu, filózofu sira mak hafera no deskobre siénsia oioin. Neduni, uluk filózofu sira mak sientista no sientista sira mak filózofu. Nuné, simplesmente, se mak estuda filozofia nia mos iha kabidé nudar sientista. Atu kumpriende diak liu, tanba sa aprende filozofia, ita tenki hatene uluk sa mak filozofia né tuir ita nia esperiénsia lorloron. No ita presiza kumpriende diak filozofia né ninia signifikadu iha ita nia fuan no ita nia moris baibain. Filozofia hakerek ho forma poezia no metafórika, ho

1. Lójika Aristótele nia obra sira kona ba sujeitu jerál lójika nian nebe Peripatétika halibur hafoin hanaran organon ( especially a means of reasoning or system of logic) ka instrumentu (an instrument of thought). Hosi sira nia perspetiva, lójika no razaun nudar instrumentu preparasaun prinsipal ba peskizasaun sientífiku nian. Maibe, Aristótele rasik uza lia fuan ka terminolojia "lójika" nudar ekuivalente ho rasiosíniu verbal. Aristótele nia kategóriku hotu kona ba klasifikasaun lia fuan sira individual (kontráriu ho praze ka propozisaun), nebe kobre lia fuan sanolu tuir mai né: substánsia, kuantidadi, kualidadi, relasaun, fatin, tempu, situasaun, kondisaun, asaun, hakarak (desire/desejo). Lia fuan sira né ninia estrutura organiza tuir ninia klasifikasaun pergunta nebe ita sei hato hodi hetan koñesimentu ruma kona ba objetu ida. Hanesan izemplu, ita halo pergunta, primeiru, matéria sa mak nebá, oin sa kona ba nia forsa no kontínua ba husu kona ba nia kualidadi. Subs

1. Nia Moris  Iha tinan 384 AC, Aristótele moris iha sidadi Sagagirus, iha portu Gresia, besik tasi ibun Trásia nebe atu lakon ona tanba be tasi. Nia aman, Nicômaco, nudr médiku iha palásiu liurai Amintas hosi Masedónia nian, no hosi ne ’ e mak Aristótele hahu nia relasaun durante tempu barak ho Tribunál Masedónia nian nebe iha influénsia boot ba nia moris. Wainhira nia sei labarik nia aman mate. Iha idade 17, atu hakotu nia estudu, nia aman hakiak, Proxenus, haruka nia ba Aténa, nebe iha tempu nebá hanesan sentru inteletuál ba mundu tomak. Nia tama iha akadémia, no durante tinan 20 simu formasaun hosi Pláto. Durante tinan barak nia hetan formasaun hosi Pláto no akadémia, ikus mai nia hahu fo ninia diskursu ho ninia hanoin rasik, liu-liu kona ba asuntu retórika. Wainhira Pláto  mate iha tinan 347, Aristótele ho nia kapasidadi nebe superior lori nia ba lidera akadémia. Maibé tanba nia matenek liu, ne'e duni halo ninia hanorin barak la hanesan ho Pláto. Nuné nia labele

Aristóteles nudar figura nebe naran boot iha filozofia Grésia antigu, fo kontribuisaun ba lójika, metafísika, matemátika, fízika, biolojia, botánika, étika, polítika, agrikultura, medisina, dansa, no teatru. Nia nudr Pláto nia alunu nebe mos hetan formasaun hosi Sókrates. Nia pensamentu empériku liu fali Pláto ka Sókrates no famozu tanba rejeita formulasaun teoria Pláto nian. Nudar hakerek nain no polímata (polymath) nebe produtivu, Aristótele radikalmente modifika, laos hotu-hotu, kampu koñesimentu tomak nebe nia kaer. Tanba né Tómas Aquino hanaran nia nudar "The Philosopher." Durante nia moris, Aristótele hakerek tratadu hamutuk 200 resin, maibe iha 31 mak aguenta. Obra sientífiku hotu nebe nia produs sei uza to ohin loron. Nudar aman siensia lójika, nia mak ema primeiru nebe dezenvolve sistema formal rasiosíniu nian. Aristótele observa katak validez argumentu sa deit laos nia konteudu mak defini maibe ninia estrutura. Izemplu klásiku hosi argumentu nebe v

                                         Sabedoria hahu ho kumpriende Ó nia-an rasik             Pláto nia mestri mak Sókrates. Aristóteles fali, Pláto nia alunu. No Aristóteles rasik, Alexandre Magno nia mestri. Ho nuné, iha liñia susesor intelektual hosi kedas jerasaun figura boot hat iha istória né.              Aristóteles nia aman nudar kura-nain (médiku) ida iha reinu Masedónia. Tanba né bele kumpriende se nia oan sai mestri ba Alexandre Magno, Filipe hosi Masedónia nia oan mane. Aristóteles moris iha Stagira iha tinan 384 A.C. Nia aman mate wainhira nia sei kik.  Nia sai boot iha nia aman hakiak ida nia liman nebe ikus mai haruka nia ba Athena ho idadi 17 atu estuda iha Pláto nia Akadémia. Aristóteles hela iha Akadémia né durante tinan 20 resin. Ikus mai, iha tinan 355 A.C., nia harí rasik nia iskola ida iha Athena ho naran Lyceum. Fatin iskola né, arkeólogu sira deskobre iha tinan 1996 nebé hetan reasaun haksolok boot husi ema barak iha mundu tomak. Aristóteles m

Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin. Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika.             Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókrates, ema konsidera nafatin Pláto nudar filózofu boot h