Skip to main content

Posts

FILÓZOFU ANTIGU SEGUNDU: ANAXIMANDRO

Anaximandro (610-547 a.K.) nudar Tales hosi Miletu nia estudante. Filózofu ne'e esforsu buka elementu funadamentál hosi buat hothotu, nebé hanaran ápeiron , katak buat nebé la iha rohan no la determinadu (indeterminado), nebé reprezenta massa nebé sei kous moris no universu. Anaximandro hosi Miletu nudar filózofu boot ida mos hosi pre-Sókrates, Grésia Antigu nian. Nudar estudante ida hosi "Aman Filozofia nian", Tales hosi Miletu, Anaximandro esforsu rezolve problema filozófiku nebé nia aman ne'e hanorin. Ho nuné, nia dezenvolve estudu barak konaba natureza, filozofia, polítika, matemátika, astronomia no jeografia. Nia Biografia Nia moris iha sidadi Miletu (agora Túrkia) iha tinan 610 a. K., Anaximandro dezenvolve nia estudu sira iha Eskola Miletu (ka Eskola Jónika), nebé harí hosi nia mestre Tales hosi Miletu. Faze filozofia gregu ne'e hanaran pre-sokrátika, tanba engloba filózlofu hotu nebé moris antes Sókrates. Eskola Miletu dezenvolve te...

FILÓZOFU ANTIGU PRIMEIRU

Tales hosi Mileto (623-546 a.K.) Tuir mai ita sei haré filózofu prinsipal ne’e ho problema filozófiku prinsipál hotu nebé nia reflete no hanorin Nia hanorin Nia nudar ema hanoin-nain (pensador) ida, filózofu no matenek-nain matemátika nian hosi gregu pre-sokrátiku. Iha nia tempu ema konsidera nia nudar “Aman Siénsia no Aman Filozofia Osidentál nian”. Nia ideia prinsipál sira nebé dominante iha tempu nebá mak teoria konaba matemátika, filozofia no astronomia. Nia hanorin katak we (água) mak substánsia primordiál, elementu prinsipál hosi natureza nian, nebé nudar buat moris hotu nia hun (essência de todas as coisas). Tanba ne’e, tuir nia hanorin, “we mak buat hotu’’ ou “buat hotu mak we”. Nia Moris Nia ema ran Fenísia, moris iha tempu kolonía antigu gregu Mileto nian, iha rejiaun Jónia, agora hanaran Túrkia, maizumenus iha tinan 623 ou 624 a.K. Nia nudar ema matenek nebé iha abilidadi no koinesimentu barak. Tanba ne’e, nia sai hanesan figura ida nebé povu gregu respe...

PERÍODU FILOZOFIA

Períodu filozofia fahe ba 4 (hat): 1. Filozofia Antikuadu/Da’uluk 2. Filozofia Medieval 3. Filozofia Moderna 4. Filozofia Kontemporánea Filozofia Gregu Filozofia gregu Nudar filozofia da'uluk nian, fahe ba períodu 3 (tolu): Períodu Pré-sokrátiku (sékulu VII a.K): koresponde ho períodu filózofu primeiru hotu hosi gregu nebé moris antes Sókrates. Sira nia tema filozofia konsentradu hotu iha área natureza nian. Hosi sira ne’e hotu filózofu Tales hosi Mileto mak famozu liu. Períodu Sokrátiku (sékulu V to IV a.K): nebé mos hanaran períodu klásiku. Momentu ne’e hahú mosu demokrasia iha Grésia Da’uluk (Antiga). Filózofu boot hosi Gregu nebé reprezenta sira hotu mak Sókrates nebé hahú hanoin konaba ema nia iha (ser humano). Alein nia, merese atu temi mos filózofu boot rua ne’e: Aristóteles no Plataun. Períodu Elenístiku (sékulu IV a.K. ba to VI d. K.): Alein koalia konaba tema hotu nebé relasiondu ho natureza no ema, iha faze ne’e estudu hotu foka liu ba, oin-sa em...

FILOZOFIA ANTIKUADU/ANTIGU

Filozofia antikuadu ka antigu koresponde ho períodu surjimentu filozofia Grega iha sékulu 7 AK (AC). Surjimentu ne'e mai hosi nesesidadi hodi esplika mundu ho vizaun foun. Filózofu sira esforsu deskobre resposta rasionál konaba buat hothotu nia oríjen, fenómenu natureza, ema nia ezisténsia no nia rasionalidadi. Hanesan ita koalia antes, iha definisaun filozofia, terminolojia filozofia mai hosi dalen Grega signifika "madomi siénsia" (amor ao saber) ou nia nebé ksolok (buka) sabedoria (matenek fuan nian). Ne'e duni, durante períodu transizaun hosi pensamentu mítiku ba pensamentu rasionál, filózofu sira fiar katak sira bele ható mensajen ba deuzes sira (os deuses/gods . Deuzes no entidadi mitolójiku sira nudar inspiraador ba filozofia nebé foin moris. Tanba ne'e, iha inísiu filozofia ninia relasaun metin ho relijiaun: mítiku, fiar (crença) etc. Nune'e, pensamentu mítiku fo dalan ba pensamentu rasioná ou mítiku logos . Konteistu Istóriku Surj...

TANBA SA PRESIZA ESTUDA FILOZOFIA?

FILOZOFIA TETUN - Maloke tradusaun, parte segundu, né nodi fo hanoin ba le nain no estudante filozofan sira katak estuda filozofia la bele hases ita nia hanoin katak filozofia mak inan ba koiñesimentu hothotu. Neduni, wain hira ita estuda siénsia sa deit ita la bele haketak sira hosi sira nia "inan". Nuné ita bele haré siénsia hothotu ninia ligasaun ho filozofia nebe nunka bele hakotu. Tradusaun né foti hosi fonte portugés, nebe adapta tuir sa mak ami kumpriende, hanesan agora daudaun iha ita nia oin. Ita loke elaborasaun simples né ho pergunta: "Importanti sá ba ita atu estuda filozofia?" Importanti atu estuda filozofia tanba nia nudar siénsia nebe ajuda forma ema nia karákter liu hosi reflesaun no solusiona konseitu komun. Filozofia ho nia koiñesimentu nebe luan nia nudar ezemplar ba ema nia hahalok no mundu nia vizaun. Filozofia mos halo eksploprasaun barak ba dialéktika (prosesu diálogu), estímula krearividadi, no konstroi pensamentu lójiku, nebe...

RAZOENS KONABA ESTUDA FILOZOFIA

Se mak aprende filozofia nia mos iha kabidé nudar sientista. Dala barak ita rona iha liur neba, ema sei husu: tanba sa estuda filozofia? Estuda filozofia atu halo sa? Lori diploma filozofia bele buka servisu? Filózofu sira bele halo sa? Hatan badak kona ba pergunta sira né hotu katak filozofia mak "Inan ba koiñesimentu eh siénsia hothotu". Ida né katak: siénsia hothotu nebe ohin loron sai bei-oan barbarak né sai hosi filozofia. Tanba dezdu hahu moris koiñesimentu hotu iha mundu, filózofu sira mak hafera no deskobre siénsia oioin. Neduni, uluk filózofu sira mak sientista no sientista sira mak filózofu. Nuné, simplesmente, se mak estuda filozofia nia mos iha kabidé nudar sientista. Atu kumpriende diak liu, tanba sa aprende filozofia, ita tenki hatene uluk sa mak filozofia né tuir ita nia esperiénsia lorloron. No ita presiza kumpriende diak filozofia né ninia signifikadu iha ita nia fuan no ita nia moris baibain. Filozofia hakerek ho forma poezia no metafórika, ho...

ARISTÓTELE NIA OBRA KONA BA LÓJIKA NO METAFÍZIKA (4)

1. Lójika Aristótele nia obra sira kona ba sujeitu jerál lójika nian nebe Peripatétika halibur hafoin hanaran organon ( especially a means of reasoning or system of logic) ka instrumentu (an instrument of thought). Hosi sira nia perspetiva, lójika no razaun nudar instrumentu preparasaun prinsipal ba peskizasaun sientífiku nian. Maibe, Aristótele rasik uza lia fuan ka terminolojia "lójika" nudar ekuivalente ho rasiosíniu verbal. Aristótele nia kategóriku hotu kona ba klasifikasaun lia fuan sira individual (kontráriu ho praze ka propozisaun), nebe kobre lia fuan sanolu tuir mai né: substánsia, kuantidadi, kualidadi, relasaun, fatin, tempu, situasaun, kondisaun, asaun, hakarak (desire/desejo). Lia fuan sira né ninia estrutura organiza tuir ninia klasifikasaun pergunta nebe ita sei hato hodi hetan koñesimentu ruma kona ba objetu ida. Hanesan izemplu, ita halo pergunta, primeiru, matéria sa mak nebá, oin sa kona ba nia forsa no kontínua ba husu kona ba nia kualidadi. Subs...