Skip to main content

TANBA SÁ PRESIZA ÉTIKA?

Atu ba fatin foun ida presiza halo preparasaun: Atu ba ne'ebé, oin-sá atu ba fatin ne'e; sá transporte mak sei uza; atu to'o ba fatin destinadu la la'o sala no lakon iha dalan, sé mak ita fiar atu husu tulun no sá mak ita sei uza atu gia ita?

Pergunta hotu iha leten indika katak ema nia nesesidadi fundamental ida mós mak orientasaun. Antes desidi halo asaun ida presiza buka da'uluk orientasaun. Presiza hatene posizaun prezente no atu movimenta hosi parte ne'ebé atu to'o ba destinu referidu.

Filozofia kona-ba ema defini katak ema nu'udar kriatura ne'ebé hatene (saber) no hakarak (querer). Signifika ema nia hakarak (vontade) presupoin koiñesimentu. Nia asaun hotu bazeia ba nia kumpriensaun tomak, atu planu hotu bele realiza ho di'ak no susesu tenki hola konta fatóres hotu ne'ebé sei hasoru iha oin ka iha futuru. Tanba ne'e ema presiza orientasaun atu orienta nia hakarak no asaun ka obra ne'ebé atu halo labele sai ka lori fali ameasa ba nia iha futuru.

Kuandu asuntu ne'e klarifikadu, bele hatene ona atu respota pergunta fundamental ne'e: Oin-sá hau tenki moris no sá mak atu halo? Ida ne'e duni mak étika nia papél atu tulun ita hodi buka orientasaun lolo'os. Wain-hira la iha orientasaun mak ita moris tuir de'it ema seluk nia hanoin no ko'alia. Tanba ema seluk nia ko'alia no hanoin bele sala no la lo'os. Izemplu, ema ida ko'alia kona-ba kareta maibé nia nunka envolve iha halo kareta ou pelumenus le'e ona Livru Manual no konduz kareta. Iha situasaun rungu-ranga hanesan ne'e, étika hakarak tulun no kapasita ita atu toma rasik responsabilidadi ho ita nia moris.

Comments

Popular posts from this blog

KONSEITU NO DEFINISAUN FILOZOFIA

            FILOZOFIA TETUN - Etimolójikamente, terminolojia “filozofia” nebé hanesan ho liafuan philosophy (Inglés), filosofia (portugués) no filsafat (Indonésia) nebé sira nia orijen mai husi lian Grésia, katak: philosophia. Liafuan philosophia mai husi liafuan rua ne’e: philos no sophia . Liafuan philos katak domin (amor/love) ou belun-kamarada, no sophia katak fohok, neon-nain, matenek (fuan nian), sabedoria (wisdom) . Tanba ne’e etimolójikamente liafuan filozofia katak “hadomi-matenek” (love of wisdom) , ou matenek nia belun , hadomi siénsia, siénsia nia belun .             Tuir istória liafuan ka terminolojia philosophia primeiravez Pitágoras (± Sekulu 6 AC) mak uza. Wain-hira ema hato pergunta ba nia, “Ita boot mos nudar ema matenek ida ka?” Ho haraik-an Pitágoras hatan: “ Hau ne’e ema philosophos deit”. Signifika: Nia ema nebé madomik, amador m...

PLÁTO - FILÓZOFU NEBÉ MATENEK LAHALIMAR

Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin. Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika.             Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókra...

SÓKRATES: LIA FUAN IDA NIA KBIT

Wainhira Sókrates hato pergunta ida, izemplu “Justisa katak sa”, nia laos husu deit definisaun verbal ida. Ita uza lia fuan “justisa” ba buat hotu: Ema nebe justu, desizaun nebé justu, lei nebé justu, juramentu nebe justu, no sllt. Tuir Sókrates, ida né signifika iha similaridadi entre buat sira né, “justisa” nia karaterístika hotu hanesan iha buat sira né hotu. Ho lia fuan seluk, nia fiar katak iha buat ida nebe hanaran “justisa”, nebe nia prezensa lolos defatu iha duni, maski laos buat material ida-buat nebe iha ninia esensia nebe los, sertu. Sókrates esforsu fo sai realidadi abstratu né.  Hodi Pláto, Sókrates nia alunu, mak Sókrates nia vizaun sira nia dezenvolve sai buat konfiansa ida hasoru ideia abstratu sira hotu nudar forma perfeitu ida no permanente husi buat hotu no lalaok iha mundu nebe la perfeitu no permanente né.             Sókrates nia maneira hanorin, defatu halo ema konsidera nia-an nebe hamosu-l...