Skip to main content

FILOZOFIA NIA KARAKTÉRISTIKA HANOIN



           
1. Hanoin Radikál

           

Hafilozofia katak hanoin nebé radikál, abut klean. Filózofu mak ema pensador nebé radikál. Tanba ho hanoin nebé radikál, halo nia nunka hanoin no haré ba fenómenu entidadi balu deit. Nia sei nunka pára iha forma realidadi balu deit. Nia radikalidadi hanoin ne’e sei kontinua halakan nia hakarak atu hetan, deskobre realidadi hotu nia abut. Se wainhira hatete, filózofu sempre hakas-an atu hetan realidadi hotu nia radix, signifika nia-an rasik nudar realidadi ida tama hotu ona iha laran, nune nia mos hakas-an atu alkansa, tó ba siénsia nia radix konaba nia-an rasik.
            Tan sa radix ka realidadi nia abut ne’e importanti lós atu buka tó hetan? Laiha buat seluk. Tanba, ba filózofu ida se wainhira realidadi nia abut, iha nebé buat hotu-hotu moris iha nia leten ne’e, bele kompriende ona. Se wainhira problema ida nia abut bele deskobre ona, mak foin bele kompriende lolós problema ne’e.
            Hanoin radikál la signifika hakarak muda, soe, sobu ou taka-fila buat hotu-hotu. Maibé iha sentidu nebé lós, hanoin radikál katak hanoin ho klean tó ba deskobre problema nia abut husi problema ida nebé mosu dadaun. Hanoin radikál nia objetivu atu isplika klaru realidadi liu husi deskobrimentu no kompriensaun konaba realidadi ne’e nia abut rasik.

            2. Buka Prinsípiu

            Filozofia la haré deit ba realidadi balu deit. Maibé nia haré ba realidadi tomak. Wainhira haré ba realidadi tomak, filozofia sempre esforsu buka prinsípiu nebé lós liu husi realidadi hotu-hotu. Filózofu ida sei hakas-an bebeik atu deskobre prinsípiu nebé lós liu husi realidadi.

            Filózofu Gregu sira, nebé koinesidu nudar filózofu natureza nian, observa realidadi oioin iha universu, hafoin hanoin no husu, “Laos iha realidadi oioin ne’e nia kotuk iha deit prinsípiu ida?” Tuir mai sira hahu buka oríjen, prinsípiu da’uluk universu ninian. Thales dehan, prinsípiu da’uluk universu ne’e nian mak bé (we), Anaximandros dehan To aperion: Nebé laiha rohan, no Anaximenes fali dehan anin. Enkuantu Empedocles dehan iha elementu hat nudar abut husi buat hotu-hotu nebé forma realidadi universu ne’e: ahi, anin, rai, no bé (Richard Osborne, 2001).

Buka prinsípiu da’uluk mos signifika hakas-an hodi hetan buat nebé sai nudar realidadi ninia esensia. Ho hetan realiadi ida nia esensia, mak foin bele hatene realidadi ne’e ho tebes, kategóriku no sai klaru-lós. No buka prinsípiu nudar karakterístika fundamentál ida husi filozofia.

            3. Kasa-duni tuir Lialós

            Filózofu nudar kasadór, madunik lialós. Lialós nebé nia duni-tuir lolós mak realidadi hotu no buat nebé deit bele sai problema. Tanba ne’e, bele dehan hafilozofia signifika duni-tuir lialós  konaba buat hotu-hotu.

            Lós katak lialós nebé hakarak atu hetan laos buat nebé sei halo laran-rua hela. Atu hetan lialós nebé lolós no bele responsabiliza, mak lialós nebé hetan tiha ona tenki nakloke bebeik atu debate no husu fali no koko bebeik to hetan lialós nebé tebes lós ona. Hanesan ne’e bebeik, la pára.

            Haré momós hela katak lialós filozófiku nunka iha ninia absolotu no ikun. Maibé nia bokan bebeik husi lialós ida ba lialós foun nebé tebes, kategóriku liu. Lialós foun nebé hetan ne’e mos nakloke ba debate nafatin hodi hetan lialós nebé bele halo fiar duni.

            Ho nune, haré katak filozofia nia karakterístika fundamentál ida tan mak buka duni-tuir nafatin lialós. Esforsu duni-tuir lialós ne’e tanba lialós ne’e rasik, no lialós nebé atu duni-tuir ne’e nudar lialós nebé bele halo fiar no kategóriku liu. 

            4. Buka Klaridadi

            Buat nebé nudar kauza hodi halo moris filozofia mak laran-rua, dúvida. Atu halakon laran-rua ne’e presiza klaridadi. Iha filózofu nebé hatete, hafilozofia signifika hakas-an hodi hetan klaridadi konaba realidadi tomak. Iha seluk fali dehan filózofu duni-tuir nafatin klaridadi kompriensaun nian (claridade da compreensão). Geisler no Feinberg dehan filozofia nia karakterístika peskiza mak hanesan iha esforsu makás tanba deit hakarak hetan klaridadi intelektuál (claridade de inteléctual). Ho nune, bele dehan hanoin tuir filozofia nian signifika hakas-an atu hetan klaridadi.

            Duni klaridadi signifika tenki luta ho  la kolén atu elimina, hamos tiha, buat hotu nebé la klaru, la mós, no nebé nakukun, nune mos buat sira nebé sei sigredu hotu no buat hotu nebé sei hanesan hela ai-sasik. Laiha klaridadi, filozofia mos sei sai hanesan hela buat místiku ida, sei sigredu, la mós, nakukun, no susar atu hetan lialós.

            Haré momós katak halao filozofia lolós nudar luta ida atu hetan klaridadi kompriensaun nian no klaridadi ba realidadi tomak.  Luta hodi buka klaridadi ne’e nudar karakterístika fundamentál filozofia nian.
            5. Hanoin Rasionál 

            Hanoin tuir radikál nian, buka prinsípiu, duni-tuir lialós, no buka klaridadi laposível bele susesu ho diak la hanoin tuir rasionál nian.  Hanoin tuir rasionál nian katak hanoin lójiku, sistemátiku, no krítiku. Hanoin lójiku katak laos deit atu hetan kompriensaun sira nebé kakutak diak bele simu. Maibé bele iha kbiit atu halo konkluzaun no halo desizaun nebé kategóriku no lós husi premisa, razaun hotu nebé uza.

            Hanoin lójiku mos ezije pensamentu nebé sistemátiku. Pensamentu nebé sistemátiku mak kombinasaun pensamentu nebé iha relasaun ida ho ida seluk no nakait-malu tuir lójika. Laiha hanoin nebé lójiku, sistemátiku no koerente, laposível hetan lialós nebé atu bele responsabiliza.

            Hanoin krítiku katak sunu hakarak atu halo avaliasaun bebeik ba argumentu hotu nebé deklara-an lós, la sala. Ema ida nebé hanoin krítiku la sei fásil kaer, simu lialós ida antes lialós ne’e debate ona no prova lolós duni ona. Hanoin lójiku, sistemátiku, krítiku nudar karakterístika prinsipál husi hanoin rasionál. Hanoin rasionál ne’e mak karakterístika fundamentál ida mos husi filozofia.




Comments

Popular posts from this blog

KONSEITU NO DEFINISAUN FILOZOFIA

            FILOZOFIA TETUN - Etimolójikamente, terminolojia “filozofia” nebé hanesan ho liafuan philosophy (Inglés), filosofia (portugués) no filsafat (Indonésia) nebé sira nia orijen mai husi lian Grésia, katak: philosophia. Liafuan philosophia mai husi liafuan rua ne’e: philos no sophia . Liafuan philos katak domin (amor/love) ou belun-kamarada, no sophia katak fohok, neon-nain, matenek (fuan nian), sabedoria (wisdom) . Tanba ne’e etimolójikamente liafuan filozofia katak “hadomi-matenek” (love of wisdom) , ou matenek nia belun , hadomi siénsia, siénsia nia belun .             Tuir istória liafuan ka terminolojia philosophia primeiravez Pitágoras (± Sekulu 6 AC) mak uza. Wain-hira ema hato pergunta ba nia, “Ita boot mos nudar ema matenek ida ka?” Ho haraik-an Pitágoras hatan: “ Hau ne’e ema philosophos deit”. Signifika: Nia ema nebé madomik, amador m...

PLÁTO - FILÓZOFU NEBÉ MATENEK LAHALIMAR

Ponte mundu konkretu no mundu abstratu. Idealizmu no realizmu, mehi no realidadi. Buat hotu-hotu iha ona, laiha buat iha ida mak iha ba nafatin. Filózofu sira nebe ita temi ona la iha ida mak hosik hela sira nia hanoin iha forma eskrita. Tanba né ita koñese sira liu hosi referénsia no hakerek hosi hanoin nain sira seluk tuir mai nebe koñese ka hatene sira nia obra, nebe barak mak lakon. Referénsia no sitasaun balu naruk tebtebes, maibe la kompletu nafatin tanba hetan tutan hosi fonte seluk. Sókrates rasik nunka hakerek buat ida. Tanba né informasaun kona ba nia, ita hatene fali hosi ema seluk nia hakerek. Maski nuné ita hetan deskrisaun nebr moris duni kona ba nia karakterístika.             Ita nia fonte prinsipal kona ba Sókrates mak Pláto (429-347 A.C.), nebe uluk nudar nia alunu. Pláto mak filózofu weste nebe nia obra sira to mai ita nia liman ho kompletu. Bele dehan, nia obra hotu ita hetan tomak. Hanesan mos Sókra...

SÓKRATES: LIA FUAN IDA NIA KBIT

Wainhira Sókrates hato pergunta ida, izemplu “Justisa katak sa”, nia laos husu deit definisaun verbal ida. Ita uza lia fuan “justisa” ba buat hotu: Ema nebe justu, desizaun nebé justu, lei nebé justu, juramentu nebe justu, no sllt. Tuir Sókrates, ida né signifika iha similaridadi entre buat sira né, “justisa” nia karaterístika hotu hanesan iha buat sira né hotu. Ho lia fuan seluk, nia fiar katak iha buat ida nebe hanaran “justisa”, nebe nia prezensa lolos defatu iha duni, maski laos buat material ida-buat nebe iha ninia esensia nebe los, sertu. Sókrates esforsu fo sai realidadi abstratu né.  Hodi Pláto, Sókrates nia alunu, mak Sókrates nia vizaun sira nia dezenvolve sai buat konfiansa ida hasoru ideia abstratu sira hotu nudar forma perfeitu ida no permanente husi buat hotu no lalaok iha mundu nebe la perfeitu no permanente né.             Sókrates nia maneira hanorin, defatu halo ema konsidera nia-an nebe hamosu-l...